NTVND trân trọng giới thiệu với độc giả góc nhìn của tác giả Ross Andersen của The Atlantic về việc Tập Cận Bình đang sử dụng hệ thống trí tuệ nhân tạo và camera để kiểm soát người dân ở nước họ và đang xuất khẩu công nghệ này cho các chế độ trên toàn thế giới.
Xem Phần 2
Nằm tại phía Tây Bắc Tử Cấm Thành, bên ngoài Đường vành đai 3, Viện Hàn Lâm khoa học Trung Quốc đã dành bảy thập kỷ để xây dựng một khu tập trung các phòng thí nghiệm quốc gia. Gần trung tâm là Viện Tự động hóa, một tòa nhà màu xanh bạc bóng bẩy được bao quanh bởi các cột gắn camera theo dõi. Đây là một viện nghiên cứu cơ bản. Các nhà khoa học máy tính của Viện đang tìm hiểu những bí ẩn cơ bản của trí tuệ nhân tạo. Những đổi mới công nghệ thiết thực hơn của họ - nhận diện bằng mống mắt, tổng hợp giọng nói dựa trên dữ liệu đám mây - được chuyển giao cho các gã khổng lồ công nghệ của Trung Quốc, cho các công ty khởi nghiệp trong ngành trí tuệ nhân tạo, và trong một số trường hợp là cho Quân đội Trung Quốc.
Tôi đến thăm Viện này vào một sáng mưa mùa Hè năm 2019. Trong túi, tôi có một chiếc điện thoại đã bị xóa sạch bộ nhớ; trong ba-lô là một máy tính bị xóa sạch dữ liệu – các biện pháp phòng ngừa tiêu chuẩn dành cho các nhà báo phương Tây ở Trung Quốc.
Sau khi bị kiểm tra bởi lớp an ninh của Viện, tôi được yêu cầu đợi ở dưới sảnh với sự theo dõi của camera. Áp-phích nổi bật nhất của sảnh đợi là ảnh Tập Cận Bình trong bộ vest đen sắc nét. Vị Chủ tịch nước đương nhiệm của Trung Quốc và Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Trung Quốc (ĐCSTQ), người đã quan tâm sâu sắc đến Viện này. Công việc của Viện là một phần của chiến lược trí tuệ nhân tạo vĩ đại mà Tập đã đặt ra trong một loạt bài phát biểu. Tập nói rằng ông muốn Trung Quốc, vào cuối năm nay, có thể cạnh tranh với các quốc gia có nền trí tuệ nhân tạo hàng đầu trên thế giới, một cột mốc mà hiện đất nước này đã đạt được rồi. Và ông muốn Trung Quốc thống trị về trí tuệ nhân tạo vào năm 2030.
Tham vọng kiểm soát xã hội toàn thế giới bằng camera và trí tuệ nhân tạo của ông Tập Cận Bình
Ông Tập Cận Bình muốn xây dựng một hệ thống kỹ thuật số toàn diện để kiểm soát xã hội, được thực hiện bởi các thuật toán để đưa ra dự báo nhằm xác định những người bất đồng chính kiến tiềm năng theo thời gian thực.
Trong thời kỳ bùng phát virus corona ở Trung Quốc, chính quyền Tập đã dựa nhiều vào các công ty tư nhân vốn đang sở hữu dữ liệu cá nhân nhạy cảm. Bất kỳ thỏa thuận chia sẻ dữ liệu khẩn cấp nào được thực hiện sau những cánh cửa đóng kín trong thời kỳ đại dịch đều có thể tiếp tục được thực hiện sau thời gian sau đó.
Trung Quốc đã có hàng trăm triệu camera theo dõi. Chính quyền Tập hy vọng sẽ sớm đạt được mức độ phủ sóng camera theo dõi toàn diện đối với các khu vực công cộng quan trọng. Phần lớn các camera của Trung Quốc đều được sử dụng để thu thập dữ liệu cho các mục đích an ninh của chính phủ và được phân tích bằng các thuật toán. Trong tương lai gần, bất cứ người dân nào bước vào các khu vực công cộng đều có thể được xác định ngay lập tức, thông qua hệ thống sử dụng trí tuệ nhân tạo và tích hợp với một khối lượng cực kỳ khổng lồ các dữ liệu cá nhân, đã được lưu trữ sẵn. Theo thời gian, các thuật toán sẽ có thể xâu chuỗi các điểm dữ liệu lại với nhau từ nhiều nguồn - hồ sơ du lịch, bạn bè và cộng sự, các thói quen đọc sách, các lần mua hàng - để dự đoán sự phản kháng chính trị trước khi nó xảy ra. Chính quyền Trung Quốc có thể sớm đạt được một sự siết chặt chính trị chưa từng có đối với hơn một tỷ dân của họ.
Trong thời kỳ đầu của đợt bùng phát virus corona, mỗi công dân Trung Quốc đều phải chịu một hình thức kiểm soát và phân loại rủi ro cho cộng đồng. Một phần mềm và thuật toán đã được sử dụng để gắn kết và dán nhãn cho mỗi người dân - xanh lá cây, vàng hoặc đỏ - để xác định nguy cơ lây nhiễm khi họ di chuyển hoặc đi vào các tòa nhà hoặc các siêu đô thị ở Trung Quốc. Trong một hệ thống kỹ thuật số nhằm kiểm soát xã hội đầy phức tạp, những nhãn được dán như thế cũng có thể được sử dụng để đánh giá thái độ chính trị của mỗi người dân.
Một phiên bản thô sơ của hệ thống như vậy đã vận hành tại Tân Cương, vùng lãnh thổ phía Tây Bắc của Trung Quốc, nơi hơn 1 triệu người Duy Ngô Nhĩ theo đạo Hồi đã bị giam cầm - nơi giam giữ lớn nhất đối với một nhóm thiểu số tôn giáo kể từ khi Đức Quốc xã sụp đổ. Một khi Tập hoàn thiện hệ thống này ở Tân Cương, sẽ không có giới hạn công nghệ nào ngăn cản ông mở rộng khả năng theo dõi dựa trên trí tuệ nhân tạo trên khắp Trung Quốc. Ông cũng có thể xuất khẩu nó ra nước ngoài, giúp cho các nhà lãnh đạo của các chế độ chuyên chế có thể kiểm soát quyền lực của họ một cách chắc chắn nhất.
Trung Quốc gần đây đã bắt tay vào một số dự án cơ sở hạ tầng đầy tham vọng ở nước ngoài - xây dựng siêu đô thị, mạng lưới đường sắt cao tốc, chưa kể đến Sáng kiến 'Vành đai và Con đường'. Nhưng những điều này sẽ không định hình lại lịch sử giống như những gì cơ sở hạ tầng kỹ thuật số của Trung Quốc đang thực hiện, vốn có thể thay đổi cán cân quyền lực giữa cá nhân và nhà nước trên toàn thế giới.
Các nhà hoạch định chính sách Hoa Kỳ trên khắp các diễn đàn chính trị đều lo ngại về viễn cảnh này. Michael Kratsios (từng là cấp dưới của đồng sáng lập viên Peter Thiel của Paypal), hiện đang là Thứ trưởng Bộ Quốc phòng phụ trách nghiên cứu và kỹ thuật và được Donald Trump chọn làm Giám đốc Công nghệ của Chính phủ Hoa Kỳ, nói với tôi rằng sự lãnh đạo công nghệ từ các quốc gia dân chủ “chưa bao giờ trở nên cấp bách hơn là lúc này” và rằng “nếu chúng ta muốn đảm bảo rằng các giá trị phương Tây được thấm đẫm trong các công nghệ của tương lai, chúng ta cần đảm bảo rằng mình đang dẫn đầu các công nghệ đó”.
Bất chấp những bước tiến đáng kể của Trung Quốc, các nhà phân tích vẫn đang kỳ vọng Hoa Kỳ sẽ tiếp tục giữ được vị trí dẫn đầu về trí tuệ nhân tạo trong ít nhất một thập kỷ nữa. Tuy nhiên điều này chỉ là một thuận lợi không đáng kể, vì Trung Quốc đã và đang phát triển các công cụ giám sát mới đầy quyền uy và đang xuất khẩu cho hàng chục quốc gia đã và đang trở thành quốc gia chuyên chế trên toàn thế giới. Trong vài năm tới, những công nghệ đó sẽ được cải tiến và tích hợp vào các hệ thống giám sát toàn diện mà các nhà độc tài có thể vận hành dễ dàng.
Sự xuất hiện của một khối các quốc gia độc tài dựa trên trí tuệ nhân tạo do Trung Quốc dẫn đầu có thể làm biến dạng địa chính trị của thế kỷ này. Nó có thể ngăn hàng tỷ người, tại nhiều vùng rộng lớn trên toàn cầu, không bao giờ được đảm bảo bất kỳ biện pháp tự do chính trị nào. Và cho dù các nhà hoạch định chính sách Hoa Kỳ có làm gì đi nữa, thì chỉ có người Trung Quốc mới có thể ngăn chặn được điều này. Tôi đã đến Bắc Kinh để tìm kiếm một số dấu hiệu và cho rằng họ có thể thực hiện được điều này.
Giám sát dân chúng trong lịch sử Trung Quốc
Ý đồ công nghệ - chính trị này đã xuất hiện từ lâu trong lịch sử. Trung Quốc đã có vài thế kỷ trong lịch sử 5.000 năm của họ nắm vị trí tiên phong về công nghệ thông tin. Cùng với những nền văn minh Sumer và Mesoamerica, Trung Quốc là một trong ba nơi mà chữ viết được phát minh một cách độc lập, cho phép thông tin được lưu trữ bên ngoài bộ não con người. Vào thế kỷ thứ hai sau Công nguyên, người Trung Quốc phát minh ra giấy. Công nghệ lưu trữ thông tin giá rẻ này cho phép các dữ liệu như - hồ sơ thương mại về Con đường Tơ lụa, thông cáo quân sự, thư từ giữa các thành viên trong giới tinh hoa cầm quyền - đã đi khắp đế chế trên lưng của những con ngựa, được những người du mục trên thảo nguyên bên ngoài Vạn Lý Trường Thành nuôi, để gia tăng tốc độ truyền tin. Dữ liệu bắt đầu lưu hành nhanh hơn vài thế kỷ sau đó, khi các nghệ nhân thời Đường hoàn thiện kỹ thuật in khắc gỗ, một công nghệ thông tin đại chúng giúp quản lý một nhà nước khổng lồ và đang bành trướng.
Là người cai trị các tổ chức xã hội phức tạp lớn nhất thế giới, các hoàng đế Trung Quốc cổ đại hiểu rất rõ mối quan hệ giữa các luồng thông tin và quyền lực cũng như giá trị của việc giám sát dân chúng. Trong thế kỷ XI, một hoàng đế nhà Tống nhận ra rằng các thành quách có tường thành đầy trang nhã của Trung Quốc đã trở nên quá nhiều khiến Bắc Kinh không thể theo dõi hết, vì vậy ông đã dùng người dân địa phương để theo dõi các quan chức địa phương. Vài thập kỷ trước buổi bình minh của kỷ nguyên kỹ thuật số, khi Mao lên nắm quyền, ông sắp xếp các thành phố thành những mạng lưới, biến mỗi ô vuông thành đơn vị vận hành độc lập, nơi các điệp viên địa phương luôn “để mắt đến” các hành vi phản cách mạng, dù tầm thường đến đâu. Trong đợt bùng phát virus corona đầu tiên, các ứng dụng truyền thông xã hội của Trung Quốc đã quảng bá đường dây nóng để mọi người có thể báo cáo những người bị nghi ngờ đang che giấu các triệu chứng bệnh.
Tập đã sử dụng cụm từ 'đôi mắt tinh anh' (Sharp Eyes), để đặt tên cho hệ thống các camera giám sát được hỗ trợ bởi trí tuệ nhân tạo và sẽ sớm lan rộng khắp Trung Quốc. Với trí tuệ nhân tạo, Tập có thể xây dựng bộ máy chuyên chế có năng lực đàn áp lớn nhất trong lịch sử, mà không cần đến nguồn nhân lực mà Mao từng cần, để đưa thông tin về bất đồng chính kiến vào một chỗ tập trung duy nhất. Tập đã tìm được các đối tác thương mại luôn sẵn sàng phối hợp với chính phủ trong các công ty khởi nghiệp trong ngành trí tuệ nhân tạo nổi bật nhất Trung Quốc như SenseTime, CloudWalk, Megvii, Hikvision, iFlytek, Meiya Pico. Và ông cũng đã tìm thấy một lượng dân cư của mình để tiến hành thử nghiệm ở vùng của người dân tộc thiểu số theo đạo Hồi tại Tân Cương.
Nhà tù siêu lớn lộ thiên dành cho người Duy Ngô Nhĩ
ĐCSTQ từ lâu đã nghi ngờ tôn giáo, và không chỉ do ảnh hưởng của chủ nghĩa Marx. Chỉ một thế kỷ rưỡi trước - vốn chỉ là ‘ngày hôm qua’ trong ký ức của một nền văn minh 5.000 năm tuổi - Hồng Tú Toàn, một nhà thần bí nửa Thiên chúa giáo được các nhà truyền giáo phương Tây cải đạo, đã phát động Cuộc nổi dậy Nghĩa Hòa Đoàn, một chiến dịch khải huyền kéo dài 14 năm vốn đã giết chết nhiều người hơn cuộc Đại chiến Thế giới lần thứ Nhất. Ngày nay, trong hệ thống chính trị độc đảng của Trung Quốc, tôn giáo là nguồn thay thế của quyền lực độc tài tối thượng, có nghĩa là nó phải cùng hợp tác với chính quyền hoặc bị tiêu diệt.
Đến năm 2009, người Duy Ngô Nhĩ ở Trung Quốc đã trở nên mệt mỏi sau nhiều thập kỷ bị phân biệt đối xử và bị tịch thu đất đai. Họ phát động các cuộc biểu tình và nhiều vụ tấn công liều chết nhằm vào cảnh sát Trung Quốc. Năm 2014, Tập đã thẳng tay đàn áp, chỉ đạo chính quyền Khu tự trị Tân Cương phá hủy các nhà thờ Hồi giáo và biến các khu dân cư của người Duy Ngô Nhĩ thành đống đổ nát. Hơn một triệu người Duy Ngô Nhĩ đã bị đẩy vào các trại tập trung. Nhiều người bị tra tấn và phải chịu lao động cưỡng bức.
Những người Duy Ngô Nhĩ được tha khỏi các trại tập trung hiện trở thành nhóm dân cư bị giám sát đông nhất trên Trái Đất. Không phải tất cả các biện pháp theo dõi đều là biện pháp kỹ thuật số. Chính quyền Trung Quốc đã đưa hàng nghìn “anh chị em” người Hán đến sống tại các thành phố cổ đại từng nằm trên Con đường Tơ lụa tại Tân Cương, để cưỡng bức sự đồng hóa người Duy Ngô Nhĩ vào nền văn hóa Trung Quốc chính thống. Họ dùng bữa với gia đình, và một số “anh cả” ngủ cùng giường với vợ của những người đàn ông Duy Ngô Nhĩ đang bị giam giữ.
Trong khi đó, các cảm biến tích hợp với hệ thống trí tuệ nhân tạo được che giấu ở khắp mọi nơi, kể cả trong ví và túi quần của người Duy Ngô Nhĩ. Theo nhà nhân chủng học Darren Byler, một số người Duy Ngô Nhĩ đã chôn điện thoại di động chứa kinh sách Hồi giáo, hoặc thậm chí giấu thẻ nhớ chứa dữ liệu của họ vào bánh bao để bảo vệ sự an toàn, khi chiến dịch diệt chủng về văn hóa của Tập lên đến đỉnh điểm. Cảnh sát đã buộc họ phải cài đặt ứng dụng theo dõi trên điện thoại mới của họ. Các ứng dụng sử dụng các thuật toán để truy tìm “các virus ý thức hệ” suốt ngày đêm. Chúng có thể quét nhật ký trò chuyện để tìm các câu Kinh Cô-ran và tìm chữ Ả-rập trong các đoạn tin nhắn và các file hình ảnh khác.
Người Duy Ngô Nhĩ không thể sử dụng bất kỳ kỹ thuật vượt tường lửa nào. Việc cài đặt VPN có thể dẫn tới sự điều tra, vì vậy họ không thể tải xuống WhatsApp hoặc bất kỳ phần mềm trò chuyện mã hóa bị cấm nào khác. Mua thảm cầu nguyện trực tuyến, lưu trữ các bản sao kỹ thuật số các kinh sách Hồi giáo và tải xuống các bài giảng từ một giáo sĩ yêu thích đều là những hoạt động đầy rủi ro.
Cảnh sát được yêu cầu lưu ý khi người Duy Ngô Nhĩ đi chệch hướng khỏi bất kỳ kiểu hành vi bình thường nào của họ. Cơ sở dữ liệu của cảnh sát muốn biết liệu người Duy Ngô Nhĩ có bắt đầu rời nhà của họ qua cửa sau thay vì cửa trước hay không. Nó muốn biết liệu họ có dành ít thời gian nói chuyện với hàng xóm hơn trước đây hay không. Việc sử dụng điện thoại được theo dõi bởi một thuật toán nhằm phát hiện bất kỳ lần sử dụng bất thường nào đó có thể giúp chỉ ra một cư dân chưa đăng ký điện thoại với cảnh sát.
-
- Minh họa sự giám sát người Duy Ngô Nhĩ khắp nơi tại Tân Cương. (Ảnh: Jonathan Djob Nkondo)
Tại Tân Cương, cứ cách vài dãy nhà là có một trạm kiểm soát được trang bị một trong số hàng trăm nghìn camera theo dõi người Duy Ngô Nhĩ. Các khuôn mặt được nhận biết từ camera được xử lý bằng thuật toán khớp khuôn mặt do cảnh sát chụp khi “kiểm tra sức khỏe”. Tại các cuộc kiểm tra này, cảnh sát trích xuất tất cả dữ liệu họ có thể có từ cơ thể của người Duy Ngô Nhĩ. Họ đo chiều cao và lấy mẫu máu. Họ ghi lại giọng nói và quét ADN. Một số người Duy Ngô Nhĩ thậm chí còn bị buộc phải tham gia vào các thí nghiệm khai thác dữ liệu di truyền, để xem cách ADN của người Duy Ngô Nhĩ tạo ra sự khác biệt của cằm và tai như thế nào so với người Hán. Cảnh sát có thể sẽ lấy lý do từ đại dịch viêm phổi Vũ Hán hiện nay làm cái cớ để lấy thêm dữ liệu từ các thi thể người Duy Ngô Nhĩ.
Phụ nữ Duy Ngô Nhĩ cũng phải chịu khó khám thai. Một số bị buộc phải phá thai hoặc đặt vòng tránh thai. Những phụ nữ khác bị nhà nước ép triệt sản. Cảnh sát đã tách trẻ em một cách trái phép ra khỏi cha mẹ của chúng, những người sau đó bị giam giữ. Các biện pháp như vậy đã làm giảm tỷ lệ sinh ở một số vùng của Tân Cương xuống hơn 60% trong ba năm qua.
Khi người Duy Ngô Nhĩ khỏi rìa khu phố của họ, hệ thống tự động sẽ ghi nhận lại hiện tượng này. Hệ thống tiếp theo sẽ theo dõi họ khi họ di chuyển qua các trạm kiểm soát nhỏ hơn, tại ngân hàng, công viên và trường học. Khi họ bơm xăng, hệ thống có thể xác định xem họ có phải là chủ xe hay không. Tại đường vành đai của thành phố, họ buộc phải bước ra khỏi ô-tô của mình, vì vậy khuôn mặt và thẻ căn cước của họ có thể được chụp tự động một lần nữa.
Nhiều người Duy Ngô Nhĩ đã bị tịch thu hộ chiếu. Những người Duy Ngô Nhĩ may mắn đang ở nước ngoài được khuyên nên nhanh chóng trở về. Nếu họ không làm như vậy, cảnh sát sẽ được cử đến nhà người thân và bạn bè của họ để thẩm vấn. Ra nước ngoài hoàn toàn không phải là lối thoát. Trong sự quan sát lạnh lùng về cách một khối các quốc gia độc tài trong tương lai có thể vận hành, các đồng minh mạnh mẽ của Tập - ngay cả các quốc gia đa số theo đạo Hồi như Ai Cập - đã rất vui vẻ khi bắt giữ và trục xuất người Duy Ngô Nhĩ trở về nhà tù lộ thiên là Tân Cương.
Nhân rộng mô hình ‘nhà tù kỹ thuật số’
Tập dường như đã sử dụng Tân Cương như một phòng thí nghiệm để tinh chỉnh các cảm biến và các năng lực phân tích của ‘nhà tù kỹ thuật số’ mới của mình trước khi mở rộng phạm vi hoạt động trên khắp Trung Quốc.
CETC, công ty nhà nước xây dựng phần lớn hệ thống theo dõi của Tân Cương, hiện đang tự hào về các dự án thử nghiệm ở Chiết Giang, Quảng Đông và Thâm Quyến. Theo công ty này, những điều này nhằm tạo “nền tảng vững chắc cho việc triển khai trên toàn quốc” và chúng chỉ đại diện cho một phần của mạng lưới công nghệ theo dõi con người đang kết nối lại với nhau tại Trung Quốc.
Trung Quốc là bối cảnh lý tưởng cho một cuộc thử nghiệm theo dõi toàn diện. Người dân của họ thường dành nhiều thời gian để vào mạng Internet. Đất nước này có hơn 1 tỷ điện thoại di động, tất cả đều chứa đầy các cảm biến phức tạp. Các truy cập công cụ tìm kiếm, các trang web và các lượt thanh toán qua điện thoại di động, vốn phổ biến ở khắp nơi. Khi tôi sử dụng thẻ tín dụng gắn chip để mua cà phê ở khu phố Sanlitun sành điệu của Bắc Kinh, mọi người nhìn tôi chằm chằm như thể tôi đang viết séc.
Tất cả các điểm dữ liệu này có thể được đánh dấu thời gian và gắn thẻ vị trí. Và bởi vì một quy định mới yêu cầu các công ty viễn thông phải quét khuôn mặt của bất kỳ ai đăng ký dịch vụ điện thoại di động, dữ liệu của điện thoại giờ đây có thể được gắn vào khuôn mặt của một người cụ thể.
SenseTime, công ty đã giúp xây dựng hệ thống theo dõi tại Tân Cương, gần đây đã khoe khoang rằng phần mềm của họ có thể xác định khuôn mặt của những người đang đeo khẩu trang.
Một công ty khác, Hanwang, tuyên bố rằng công nghệ nhận dạng khuôn mặt của họ có thể nhận ra khuôn mặt của người đeo khẩu trang chính xác đến 95%. Việc thu thập dữ liệu cá nhân của Trung Quốc thậm chí còn thu được từ những công dân chưa có điện thoại. Ở vùng nông thôn, dân làng đã xếp hàng để được các công ty tư nhân quét khuôn mặt từ nhiều góc độ nhằm đổi lấy dụng cụ nấu nướng.
Tác giả: Ross Andersen là phó tổng biên tập của trang The Atlantic, được thành lập từ năm 1857, với mục tiêu là thách thức các giả định và theo đuổi sự thật.
Ánh Dương (lược dịch)
(Còn nữa)
