Hôm 17/3, Tòa Hình sự quốc tế phát lệnh bắt ông Putin với cáo buộc "di chuyển bất hợp pháp" trẻ em Ukraine. Vậy Tòa Hình sự quốc tế ICC là gì và có vai trò ra sao?
Tòa Hình sự quốc tế ICC là gì?
Tòa Hình sự quốc tế (hay còn gọi là Tòa án hình sự quốc tế) là một tổ chức liên chính phủ và tòa án quốc tế có trụ sở tại The Hague, Hà Lan. Đây là tòa án quốc tế thường trực đầu tiên và duy nhất có thẩm quyền truy tố các cá nhân về tội ác diệt chủng quốc tế, tội ác chống lại loài người, tội ác chiến tranh và tội ác xâm lược.
Tòa Hình sự quốc tế tên tiếng Anh là International Criminal Court, thường được gọi là các ICC hoặc ICCt.
Tòa ICC khác với Tòa án Công lý Quốc tế, một cơ quan của Liên hợp quốc xét xử các tranh chấp giữa các quốc gia.
Lịch sử hình thành của Tòa Hình sự quốc tế ICC
Năm 1948, Đại hội đồng Liên Hợp Quốc lần đầu tiên công nhận sự cần thiết của một tòa án quốc tế thường trực để xử lý các hành vi tàn bạo thuộc loại bị truy tố sau Thế chiến II.
Theo yêu cầu của Đại hội đồng, Ủy ban Luật pháp Quốc tế (ILC) đã soạn thảo hai đạo luật vào đầu những năm 1950 nhưng những đạo luật này đã bị gác lại trong Chiến tranh Lạnh , khiến việc thành lập một tòa án hình sự quốc tế về mặt chính trị là không thực tế.
Trong khi bắt đầu soạn thảo dự thảo, Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc đã thành lập hai tòa án đặc biệt vào đầu những năm 1990:
- Tòa án Hình sự Quốc tế về Nam Tư cũ , được thành lập vào năm 1993 để đối phó với các hành động tàn bạo quy mô lớn của các lực lượng vũ trang trong Chiến tranh Nam Tư.
- Tòa án Hình sự Quốc tế cho Rwanda, được thành lập vào năm 1994 sau vụ diệt chủng Rwanda. Việc thành lập các tòa án này càng làm nổi bật nhu cầu về một tòa án hình sự quốc tế thường trực.
Năm 1994, ILC trình bày dự thảo quy chế cuối cùng của Tòa án Hình sự Quốc tế trước Đại hội đồng và khuyến nghị triệu tập một hội nghị để đàm phán một hiệp ước sẽ đóng vai trò là quy chế của Tòa án.
Từ năm 1996 đến năm 1998, sáu phiên họp của Ủy ban trù bị đã được tổ chức tại trụ sở Liên hợp quốc ở thành phố New York. Trong đó các tổ chức phi chính phủ cung cấp ý kiến đóng góp và tham dự các cuộc họp dưới sự bảo trợ của tổ chức Liên minh Tòa án Hình sự Quốc tế (CICC).
Vào tháng 1/1998, Văn phòng và các điều phối viên của Ủy ban trù bị đã triệu tập một cuộc họp giữa kỳ tại Zutphen ở Hà Lan để củng cố kỹ thuật và cơ cấu lại các điều khoản dự thảo thành một bản thảo.
Cuối cùng, Đại hội đồng đã triệu tập một hội nghị tại Rome vào tháng 6/1998, với mục đích hoàn thiện hiệp ước để làm quy chế của Tòa án. Vào ngày 17/7/1998, Quy chế Rome về Tòa án Hình sự Quốc tế đã được thông qua với số phiếu 120 trên 7, với 21 quốc gia bỏ phiếu trắng.
Sau 60 lần phê chuẩn, Quy chế Rome có hiệu lực vào ngày 1/7/2002 và Tòa án Hình sự Quốc tế chính thức được thành lập.
Băng ghế đầu tiên gồm 18 thẩm phán được bầu bởi Hội đồng các Quốc gia thành viên vào tháng 2/2003. Họ đã tuyên thệ nhậm chức tại phiên khai mạc của Tòa án vào ngày 11/3/2003.
Tòa án đã ban hành lệnh bắt giữ đầu tiên vào ngày 8/7/2005, và các phiên điều trần trước khi xét xử đầu tiên được tổ chức vào năm 2006.
Tổ chức của Tòa ICC
ICC có bốn cơ quan chính: Chủ tịch, Bộ phận tư pháp, Văn phòng Công tố viên và Cơ quan đăng ký.
- Chủ tịch là thẩm phán cao cấp nhất được lựa chọn bởi các đồng nghiệp của mình trong Bộ phận Tư pháp, bao gồm mười tám thẩm phán và xét xử các vụ việc trước Tòa án.
- Văn phòng Công tố do Công tố viên đứng đầu, người điều tra các tội phạm và khởi xướng các thủ tục tố tụng hình sự trước Bộ phận Tư pháp.
- Cơ quan đăng ký do Cơ quan đăng ký đứng đầu và chịu trách nhiệm quản lý tất cả các chức năng hành chính của ICC, bao gồm trụ sở chính, đơn vị giam giữ và văn phòng bảo vệ công cộng.
ICC sử dụng hơn 900 nhân viên từ khoảng 100 quốc gia và tiến hành tố tụng bằng tiếng Anh và tiếng Pháp.
ICC đã truy tố những ai?
Hàng chục cá nhân đã bị truy tố tại ICC, trong đó có thủ lĩnh phiến quân người Uganda Joseph Kony, cựu Tổng thống Omar al-Bashir của Sudan, Tổng thống Uhuru Kenyatta của Kenya, người đứng đầu nhà nước Libya Muammar Gaddafi, Tổng thống Laurent Gbagbo của Bờ Biển Ngà và cựu Phó Tổng thống Jean -Pierre Bemba của Cộng hòa Dân chủ Congo.
Vào ngày 17/3/2023, các thẩm phán của ICC đã ban hành lệnh bắt giữ nhà lãnh đạo Nga Vladimir Putin, vì tội bắt cóc trẻ em trong cuộc xâm lược Ukraine năm 2022 của Nga.
Putin là nguyên thủ quốc gia đầu tiên của một Ủy viên thường trực của Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc trở thành đối tượng của lệnh bắt giữ ICC. Nga không phải là bên ký kết Quy chế Rome, và do đó không phải là bên tham gia ICC. Tuy nhiên, Putin có thể bị buộc tội vì các hành động chống lại một quốc gia đã ký kết - trong trường hợp này là Ukraine. Nếu Putin đi đến bất kỳ quốc gia ký kết nào, ông có thể bị chính quyền nước đó bắt giữ.
Liệu Putin có phải đối mặt với phiên toà?
Mặc dù Tòa án Hình sự Quốc tế (ICC) ở The Hague đã ban hành lệnh bắt giữ Tổng thống Vladimir Putin, nhưng việc thực hiện là không dễ.
Tổng thống Putin có thể bị bắt giữ nếu rời khỏi đất nước. Tuy nhiên, với thực tế là quyền tự do đi lại của ông đã bị hạn chế nghiêm ngặt bởi các biện pháp trừng phạt quốc tế, Putin khó có thể xuất hiện ở một quốc gia muốn đưa ông ta ra xét xử.
Ngoài ra, có ít nhất hai trở ngại lớn cho điều này:
- Thứ nhất, Nga không công nhận thẩm quyền của ICC. Tổng cộng, có 123 quốc gia đã đồng ý tuân thủ hiệp ước này, nhưng có một số ngoại lệ đáng kể, bao gồm cả Nga.
- Thứ hai, ICC không tiến hành xét xử vắng mặt các bị cáo. Vì vậy cách làm này cũng không khả thi.
Như vậy, có vẻ như các hành động của ICC sẽ không có bất kỳ tác động nào đến cuộc chiến của Nga ở Ukraine.
Dương Minh tổng hợp
