Không những không được hưởng lợi trong cuộc chiến Nga - Ukraine như Trung Quốc hay Ba Lan, Việt Nam thiệt đơn thiệt kép khi thảm hoạ này xảy ra. Sức mạnh duy nhất có thể ước chế phương Bắc vững chắc trên Biển Đông của Việt Nam đã lặng lẽ biến mất.
Sức mạnh duy nhất ước chế được phương Bắc trên Biển Đông
Hợp tác trong lĩnh vực năng lượng có tầm quan trọng hàng đầu, với một số công ty dầu khí của Nga hoạt động ngoài khơi bờ biển Việt Nam, cung cấp cho Việt Nam một vùng đệm địa chính trị nhất định trước sự hung hăng ngày càng tăng của Trung Quốc ở Biển Đông giàu tài nguyên và đang tranh chấp.
Hà Nội và Moscow có mối quan hệ thân thiết kể từ sau Chiến tranh Lạnh khi Liên Xô cung cấp và hậu thuẫn cho miền Bắc chống lại miền Nam Việt Nam do Hoa Kỳ hỗ trợ. Sau khi tạm lắng vào những năm 1990 trong bối cảnh Liên Xô sụp đổ, quan hệ Việt-Nga đã nối lại và phát triển trong hơn một thập kỷ qua.
Để chống lại sức mạnh của Trung Quốc, Việt Nam chủ yếu cần các khoản đầu tư vũ khí và năng lượng của Nga ở Biển Đông. Theo một nghiên cứu đăng trên Winson Centre năm 2021, trong 25 năm qua, Nga đã cung cấp cho Hà Nội số vũ khí trị giá 7,5 tỷ USD. Bao gồm các hệ thống vũ khí phù hợp, tăng cường khả năng chống lại Trung Quốc của Việt Nam, chẳng hạn như tên lửa chống hạm, tàu ngầm lớp Kilo, máy bay chiến đấu và pháo phòng thủ bờ biển.
-
- Đội hình hải quân Trung Quốc, bao gồm cả tàu sân bay Liêu Ninh (ở giữa), trong cuộc tập trận ở Biển Đông, hôm 2/1/2017. (Ảnh: STR/AFP/Getty Images)
Ngoài vũ khí, Việt Nam đã rất khôn ngoan hợp tác với các công ty năng lượng thuộc sở hữu nhà nước hoặc bán quốc doanh của Nga hoạt động khai thác dầu khí trong vùng Biển Đông thuộc Việt Nam mà Trung Quốc đơn phương tuyên bố chủ quyền. Bất chấp chính sách trung lập theo tuyên bố của của Moscow, các hãng Rosneft, Zarubezhneft và Gazprom đều đã hoạt động ngoài khơi bờ biển Việt Nam và thỉnh thoảng gây hấn với Bắc Kinh trong các cuộc đối đầu trên Biển Đông với Việt Nam, đáng chú ý nhất là vào năm 2019 gần lô 06-01 khai thác dầu khí của hãng Rosneft, gần Ngân hàng Vanguard ở Trường Sa.
Mặc dù không phải là một liên minh chính thức, nhưng Việt Nam rõ ràng đã tin tưởng rằng mối quan hệ của Hà Nội với Nga sẽ mang lại một số hậu thuẫn quốc tế trước cuộc xâm lược của Trung Quốc ở Biển Đông.
Rõ ràng, chiến lược này đã phát huy tác dụng. Ở Biển Đông, Trung Quốc có thể vẫn gây áp lực lên các công ty năng lượng của Nga, nhưng những công ty của Nga thực sự có khả năng chống lại sự tức giận của Bắc Kinh; đây là điều mà các công ty khác, ngoài Nga, không có. Năm 2017, Việt Nam đã hủy bỏ dự án khoan dầu của công ty năng lượng Tây Ban Nha Repsol sau khi Trung Quốc gây hấn ở dàn khoan của công ty này trên vùng biển Việt Nam tuyên bố chủ quyền. Nhưng các công ty Nga vẫn tiếp tục khoan dầu ở các vùng biển tranh chấp bất chấp sự phản đối của Bắc Kinh. Chừng nào Nga còn đang khai thác dầu ở Biển đông của Việt Nam, Trung Quốc cần phải cân nhắc việc trở nên quá hung hăng.
Câu hỏi của NTDVN “Vì cần đồng minh, Nga có ngầm đồng thuận khi Trung Quốc 'xơi tái' Biển đông lúc này?” đã có câu trả lời.
Việt Nam cố níu giữ nhưng Nga cần Trung Quốc hơn
Quan hệ Trung Quốc-Nga ngày nay có lẽ đang ở mức tốt nhất trong lịch sử. Vào ngày 4/2/2022, Tổng thống Putin đã đến thăm Trung Quốc để dự Lễ khai mạc Thế vận hội Mùa đông Bắc Kinh, tại đó hai bên đã nhấn mạnh rằng quan hệ đối tác của họ là “không có giới hạn”.
Trung Quốc cũng là quốc gia hưởng lợi lớn nhất trong cuộc chiến Nga - Ukraine khi có được đồng minh mạnh nhất từ trước tới nay. Nga không chỉ mang lại cho Trung Quốc các hợp đồng bán dầu thô béo bở, trở thành kênh bán lại dầu thô giá rẻ của Nga cho Châu Âu trong hơn một năm Nga đánh chiếm Ukraine. Trung Quốc còn tận dụng Nga đã phát triển thêm một bước nữa chiến lược quốc tế hoá đồng nhân dân tệ.
Nga chưa từng ủng hộ Trung Quốc hết mình đến thế. Chỉ có Trung Quốc mới dám ngang nhiên đối đầu với Mỹ và châu Âu để thu mua dầu thô của Nga và kiếm lời. Chỉ có Trung Quốc mới tận tâm cung cấp hàng hoá và bán vũ khí cho Nga trong lúc này. Cũng chỉ có Trung Quốc mới đủ sức bao thầu thị trường khoáng sản, thị trường lương thực, dầu ăn, phân bón mà Nga sản xuất ra; những sản phẩm đang bị Mỹ và châu Âu đòi trừng phạt.
-
- Hai tàu sân bay Mỹ tập trận chung ở Biển Đông. (Ảnh: pixabay / CC0 1.0)
Việt Nam chưa bao giờ dám quay lưng với Nga, nhưng thế cô lực mỏng, Việt Nam cũng không dám ngang nhiên đối đầu với Mỹ và Châu Âu như Trung Quốc.
Khi phương Tây đưa ra các nghị quyết tại Liên hợp quốc (LHQ) lên án hoặc trừng phạt Nga, Việt Nam hoặc bỏ phiếu trắng hoặc bác bỏ từng kiến nghị. Vào ngày 2/3/2022, Việt Nam là một trong 35 quốc gia bỏ phiếu trắng đối với nghị quyết của Đại hội đồng Liên Hợp Quốc lên án cuộc xâm lược của Nga vào Ukraine. Đặc phái viên Việt Nam tại Liên Hợp Quốc chỉ đơn giản lưu ý rằng Việt Nam “chống lại mọi cuộc tấn công vào dân thường mà vi phạm luật pháp quốc tế về nhân đạo và nhân quyền”.
Trong cuộc bỏ phiếu mới nhất ngày 7/4/2022, Việt Nam cũng bác bỏ việc loại Moscow khỏi Hội đồng Nhân quyền Liên Hợp Quốc. Điều này có thể đã gây căng thẳng đặc biệt cho các quốc gia phương Tây và có khả năng gây nguy hiểm cho nỗ lực trở thành chủ tịch của Việt Nam tại Hội đồng từ 2023 đến 2025.
Tiến thoái lưỡng nan - Nổi khổ của tiểu quốc
Cuộc chiến của Nga ở Ukraine đã đặt nhiều quốc gia vào tình thế khó khăn, khiến họ phải cân nhắc giữa việc duy trì quan hệ lành mạnh với Moscow và ủng hộ các biện pháp trừng phạt của phương Tây. Một trong những quốc gia như vậy là Việt Nam.
Sau khi thiết lập quan hệ với Nga vào năm 1950, quan hệ song phương đã chính thức được nâng lên thành “đối tác chiến lược” vào năm 2001 và một lần nữa thành “đối tác chiến lược toàn diện” vào năm 2012. Hai bên cũng bày tỏ cam kết chung nhằm làm sâu sắc hơn quan hệ trong khuôn khổ quan hệ đối tác, chính thức hoạt động cho đến năm 2030 “trong tất cả các lĩnh vực”.
Trung Quốc và Ấn Độ là hai quốc gia duy nhất có quan hệ đối tác nói trên với Việt Nam nhưng đây không phải là sự thay thế cho một liên minh chính thức. Mặc dù được phân loại là đối tác an ninh cấp cao nhất với Việt Nam, Bắc Kinh vẫn là mối đe dọa địa chính trị hàng đầu của Việt Nam và việc tăng cường hợp tác với Hoa Kỳ là kết quả trực tiếp của thực tế đó.
-
- Tổng thống Nga Vladimir Putin gặp Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình tại Điện Kremlin ở Moscow vào ngày 21 tháng 3 năm 2023. (Ảnh: GRIGORY SYSOYEV/SPUTNIK/AFP via Getty Images)
Đối với Hoa Kỳ, Hà Nội và Washington đã tham gia vào một “quan hệ đối tác toàn diện” vào năm 2013. Sự sắp xếp này chính thức thấp hơn hai bậc so với thỏa thuận với Nga. “Mối quan hệ đối tác chiến lược” nằm giữa hai bên, một tên gọi được trao cho khoảng một chục quốc gia và việc nâng cấp Hoa Kỳ lên trạng thái này đã bị trì hoãn vì những lý do không rõ ràng.
Tuy nhiên, quan hệ song phương Việt - Mỹ đang dần cải thiện và quan hệ đối tác của Việt Nam với Hoa Kỳ thực chất hơn so với hầu hết các đối tác chiến lược chính thức.
Với mục tiêu chung là kiềm chế Trung Quốc, Việt Nam đã nổi lên như một đối tác chiến lược quan trọng của Hoa Kỳ. Hai nước chia sẻ mong muốn ngăn chặn một Trung Quốc ngày càng quyết đoán và quân sự hóa bành trướng hơn nữa ở Biển Đông. Tuy nhiên, những liên kết như vậy có thể gặp nguy hiểm khi tiếp tục hợp tác với Nga và mua thiết bị quân sự của Nga.
Việt Nam được cho là nhà nhập khẩu vũ khí lớn thứ ba của Nga, sau Trung Quốc và Ấn Độ.
Đạo luật chống lại kẻ thù của Mỹ thông qua trừng phạt (CAATSA) năm 2017 cho phép Mỹ trừng phạt bất kỳ quốc gia nào mua vũ khí từ Nga. Việt Nam, giống như Ấn Độ, không bị xử phạt theo luật, mặc dù họ cũng chưa nhận được sự từ bỏ chính thức từ phía Hoa Kỳ.
Khả năng Việt Nam bị trừng phạt theo CAATSA là thấp trước khi Nga xâm lược. Tuy nhiên, khả năng đó đã được hồi sinh khi Việt Nam tiếp tục mua vũ khí từ Moscow trong khi cung cấp cho Nga vỏ bọc ngoại giao bền bỉ.
Việc Hoa Kỳ có nguy cơ xa lánh một đối tác quan trọng như Việt Nam vẫn còn xa vời vì họ thấy mình không có đòn bẩy trong vấn đề này và do đó khó có thể đưa ra các biện pháp trừng phạt trước cuộc cạnh tranh với Trung Quốc ở châu Á-Thái Bình Dương. Cùng với Ấn Độ, vị thế hiện tại của Việt Nam với tư cách là một đối tác Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương không thể thiếu của Hoa Kỳ cho đến nay đã cho phép Việt Nam tránh né các lệnh trừng phạt CAATSA.
Hoa Kỳ đã dỡ bỏ lệnh cấm vận bán vũ khí cho Việt Nam vào năm 2016 và nhà lãnh đạo Hoa Kỳ khi đó là Barack Obama đã trở thành tổng thống Hoa Kỳ đầu tiên đến thăm Việt Nam thống nhất sau tròn 40 năm kể từ khi kết thúc cuộc chiến lâu dài.
Các nhà hoạch định chính sách Hoa Kỳ hy vọng động thái dỡ bỏ lệnh cấm vận sẽ mở ra cơ hội giúp Việt Nam thoát khỏi sự phụ thuộc vào phần cứng của Nga. Sáng kiến này được duy trì dưới thời chính quyền ông Trump khi Washington khuyến khích Việt Nam mua thêm vũ khí của Mỹ.
Mặc dù hy vọng đó đã thành hiện thực một phần khi kho vũ khí của Việt Nam được báo cáo đã giảm từ hơn 90% thiết bị do Nga sản xuất xuống còn khoảng 80% nhờ phần nào là do phần cứng của Mỹ tạo nên sự khác biệt, mức giảm này gần như không đủ toàn diện để mang tính quyết định.
Khả năng tương tác và làm quen với vũ khí Nga đã là một điểm khó khăn nay phải mất nhiều năm để huấn luyện lực lượng vũ trang Việt Nam sử dụng các hệ thống vũ khí mới do Mỹ sản xuất. Các lực lượng vũ trang của Việt Nam, đã thiện chiến trong hầu hết thế kỷ 20 vẫn được coi là một trong những lực lượng tốt nhất ở Đông Nam Á.
Do đó, nhà lãnh đạo Việt Nam có thể vẫn coi quan hệ đối tác với Nga là không thể thiếu đối với an ninh quốc gia. Ngoài sự phụ thuộc vào vũ khí của Nga và sự quen thuộc lâu dài với các hệ thống vũ khí đó, Việt Nam vẫn hy vọng rằng Nga có thể là một lực lượng ôn hòa đối với Trung Quốc trong bối cảnh quan hệ đối tác “không giới hạn” mà họ đã tuyên bố.
Nhìn chung, Trung Quốc ngày càng bao vây và đe dọa Việt Nam. Trung Quốc giáp Việt Nam ở phía bắc, đã quân sự hóa Biển Đông ở phía đông và được cho là đang nhắm đến việc thiết lập một căn cứ quân sự ở Campuchia ở phía tây.
Đồng thời, sự hỗ trợ quan trọng do Nga cung cấp để hiện đại hóa quân đội của Việt Nam ở Biển Đông nhằm bảo vệ chống lại các mối đe dọa từ Trung Quốc có thể bị giảm theo lệnh của Bắc Kinh, điều này sẽ giáng một đòn mạnh vào sự sẵn sàng quân sự của Việt Nam, đặc biệt là liên quan đến việc Nga có khả năng từ chối chống lại sự xâm nhập quan trọng của Trung Quốc làm Việt Nam lo lắng.
Việt Nam đã tìm kiếm mối quan hệ chặt chẽ hơn với Hoa Kỳ để giảm thiểu rủi ro này, nhưng với cam kết thực hiện chính sách ngoại giao đa phương, Việt Nam có thể muốn giữ tất cả các lựa chọn trên bàn và vẫn mở cửa cho tất cả các đối tác tiềm năng. Ngoài Mỹ và Nga, Việt Nam đang tìm kiếm mối quan hệ tốt đẹp với một số cường quốc liên quan đến an ninh quốc gia của họ bao gồm Châu Âu, Ấn Độ, Nhật Bản và Hàn Quốc.
Bài viết chỉ phản ánh quan điểm của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của NTDVN.
Thuỷ Tiên biên tập
