Hạ chí diễn ra trong khoảng thời gian từ ngày 20 đến ngày 22 tháng 6 hàng năm, thời điểm này đánh dấu điểm giữa của mùa hè, đồng thời cũng là đỉnh điểm của cái nóng mùa hè và năng lượng dương cực mạnh, tuy nhiên, người xưa không tổ chức hạ chí. Nó cho thấy trí tuệ triết học của văn hóa Á Đông. Hạ chí cũng là một trong 24 tiết khí, và các lễ hội và phong tục đặc biệt cũng ra đời đúng lúc.
Hạ chí: Thời điểm ngày dài đêm ngắn
Hạ chí là tiết khí thứ tư trong mùa hè, hạ chí đến tức là đã qua một nửa mùa hè, đồng thời hạ chí cũng là ngày có ngày dài đêm ngắn nhất trong một năm. Trong “Hiếu Kinh Tiêm” viết: “Từ Hạ chí, âm khí bắt đầu chuyển động”.
Theo quan điểm học thuyết âm dương ngũ hành, từ đông chí đến hạ chí, dương khí thăng lên, còn âm khí hạ; từ Hạ chí đến Đông chí là quá trình tuần hoàn dương khí hạ xuống âm khí thăng lên. Hạ chí là khí của giữa tháng năm âm lịch, quẻ tháng năm là quẻ Cấu. Quẻ Hào là 5 dương 1 âm, một âm tăng lên bên dưới biểu thị hiện tượng “Hạ Chí, âm sinh”.
-
- Quẻ Cấu, quẻ hào là 5 dương 1 âm, một âm tăng lên bên dưới biểu thị hiện tượng “Hạ Chí, âm sinh”. (Wikipedia)
Từ những điều trên có thể thấy rằng sự xuất hiện của Hạ chí cũng có nghĩa là năng lượng dương của thế giới đã đạt đến cực điểm, và ‘vật cực tất phản’, dương tiêu âm trưởng.
“Hán Thư” có ghi: “Đông chí dương khí bắt đầu khởi lên, quân đạo tăng (vừa có nghĩa đạo vua tăng, vừa có nghĩa ngày dài lên), cho nên chúc mừng. Hạ chí âm khí bắt đầu khởi lên, cho nên không chúc mừng”.
Vì vậy, người xưa không tổ chức mừng ngày Hạ chí, đây là một loại trí tuệ ngộ Đạo. Bài thơ "Vịnh nhập tứ khí thi Hạ chí ngũ nguyệt trung" của nhà thơ Nguyên Chẩn đời Đường không chỉ phản ánh hiện tượng vạn vật của Hạ chí, mà còn làm nổi bật hiện tượng lên xuống của âm dương trong trời đất.
“Xứ xứ văn thiền hưởng, tu tri ngũ nguyệt trung.
Long tiềm lục thủy khanh, hỏa trợ thái dương cung.
Quá vũ tần phi điện, hành vân lũ đái hồng.
Nhuy Tân di khứ hậu, nhị khí các tây đông.”
Tạm dịch:
Tiếng ve vang vọng khắp nơi
Hạ chí nóng nực đất trời tháng năm
Rồng ẩn sâu dưới nước xanh
Lửa rừng rực cháy trên vành Thái dương
Mưa rào sấm sét thất thường
Mây bay lơ lửng vấn vương cầu vồng
Nhuy tân qua Tết thuyền rồng
Âm dương hai khí Tây - Đông đôi đường
“Nhuy Tân” (蕤賓）trong bài thơ là luật thứ bảy trong mười hai luật của âm nhạc cổ đại, tương ứng với tháng Năm âm lịch và "Ngọ" trong địa chi, vì vậy nó ám chỉ Lễ hội Thuyền rồng vào tháng 5 âm lịch (lễ hội Nhuy Tân). Lễ hội Thuyền rồng diễn ra rất gần với Hạ chí, hoặc có thể trùng ngày, vào trưa ngày 5 tháng 5, là lúc trời đất thuần dương, âm dương không phân chia.
Trong hình thái học của ngày Hạ chí, có một loài hoa đặc trưng ứng với sự biến đổi của âm dương trong ngày Hạ chí, đó là hoa dâm bụt. Trong "Lễ Ký - Nguyệt lệnh" cghi lại "Giữa hè hoa dâm bụt nở rộ". Trong tiếng ve kêu trong ngày Hạ chí, hoa dâm bụt bung nở những bông hoa rực rỡ, truyền tải sự nhiệt tình giữa mùa hè và phản chiếu ánh nắng rực rỡ. Hoa dâm bụt, hoa của ngày Hạ chí, còn được gọi là Ngọc Chưng, Triêu Khuẩn, Nhật Cập, sáng nở, tối tàn. Đúng như tên gọi, vẻ đẹp của hoa dâm bụt chỉ tồn tại trong một ngày, và sự phù du chính là định mệnh của nó. Nhìn vào cuộc sống của hoa dâm bụt, nó nở rộ vào sáng sớm, tàn lụi vào giữa ngày và đến tối thì héo tàn, nhà thơ Bạch Nhạc Thiên đời Đường đã đặt tên cho hoa dâm bụt là "Vô túc hoa" (là loài hoa không thể kéo dài đến đêm) và gửi gắm thông điệp rằng vẻ đẹp không trường tồn mãi mãi và cuộc sống là vô thường. Đây cũng là thông điệp mà tiết Hạ chí muốn truyền tải tới con người ở thế gian!
-
- Hạ chí hoa dâm bụt nở rộ . (Shutterstock)
Hạ chí: Tế Thần Thổ Địa
Văn hóa Á Đông khéo quan sát sự biến hóa và biến đổi của âm dương trong trời đất, thực hành triết lý sống về sự hợp nhất giữa con người và thiên nhiên, người xưa tìm cách điều chỉnh hành vi của con người thông qua những biến đổi của thiên tượng, do đó đạt được hòa bình và ổn định lâu dài.
Hạ chí nhiều mây, nắng nóng mưa nhiều, là thời kỳ sâu bệnh, lũ lụt, hạn hán thường xuyên xảy ra nhất. Trong sách "Thông điển - Lễ Tam - Giao thiên hạ" có ghi lại rằng: “Hạ chí tự hoàng địa kỳ”, tức là ngày Hạ chí cúng tế Thần Thổ địa. Thời nhà Chu, buổi tế lễ được tổ chức ở ngoại ô phía bắc của kinh thành, hoàng đế dẫn các quan đến tế Thổ Thần và tổ tiên ở ngoại ô phía bắc của kinh thành, cầu cho mưa thuận gió hòa, quốc thái dân an. Tại sao lễ tế Hạ chí lại được tổ chức ở vùng ngoại ô phía bắc? Bởi vì vào ngày Hạ chí, vị trí của mặt trời được nhìn thấy ở Bắc bán cầu đạt đến điểm cực bắc của quỹ đạo.
Đàn tế Thổ địa được dựng thành hình vuông, gọi là “Phương khâu” hoặc “Phương trạch đàn,” thể hiện quan niệm “Trời tròn Đất vuông.” Đàn tế bên ngoài An Định môn ở Bắc Kinh chính là nơi cử hành lễ tế vào ngày Hạ chí của hai triều Minh – Thanh.
Người xưa kính Thiên kính Địa mà tự soi mình, tinh thần này đã khai sáng trí tuệ của sinh mệnh, từ đó giúp con người biết khiêm cung và tự bảo vệ bản thân mình.
Các phong tục ngày hạ chí
Hạ chí là một trong bốn tiết khí đầu tiên được xác định trong 24 tiết khí, là một lễ hội truyền thống quan trọng từ thời cổ đại, "Tiết Hạ chí", còn được gọi là "Tiết Hạ". Từ xa xưa, trong dân gian đã có nhiều lễ hội ngày Hạ chí, thể hiện sự trí tuệ cuộc sống: Sống thuận theo Thiên thời sẽ có cuộc sống tốt đẹp.
Ăn ăn bánh ú ứng với tiết khí Thiên thời
Từ thời nhà Tấn đến thời Nam triều, người ta đã ăn bánh ú trong ngày hạ chí và Lễ hội Thuyền rồng. Bánh ú vào thời điểm đó còn được gọi là Giác thử, và nó được làm bằng cách gói kê đã được ngâm trong nước tro đặc (có tính kiềm), và đun sôi cho đến khi chín. Bởi vì độ kiềm có thể tăng cường độ dính của hạt kê, khiến các hạt dính vào nhau và không thể tách rời sau nấu. Trong “Phong thổ ký” của Chu Xử ghi rằng, điều này tượng trưng cho “thời điểm âm dương dung hòa với nhau chưa phân tán.” Điều đó có nghĩa là, nó tương ứng với hiện tượng chu kỳ âm dương diễn ra ở đỉnh cao của Đoan Ngọ và Hạ chí. Nó phản ánh sự nhạy cảm của con người thời bấy giờ trước sự biến đổi của âm dương ngũ hành trong trời đất.
Ngày Hạ chí ăn lúa mì mới, ngày ngắn đêm dài
Lúa mì vừa được thu hoạch trong ngày Hạ chí, thơm và ngon, mọi người mong được ăn lúa mì để cảm nhận những điều mới lạ, có phong tục ăn bánh bao lúa mì, bánh mùa hè và mì mùa hè trong ngày Hạ chí. Trong cuốn “Ngô Giang huyền chí” có ghi: “Ngày Hạ chí, làm bánh mạch tống, cúng tế tổ tiên xong, dùng để tặng lẫn nhau.” Sau khi bánh bao lúa mì được làm xong, đầu tiên chúng được cúng cho tổ tiên, và làm quà tặng nhau. Nông dân cũng ăn "Bánh Hạ chí", bánh được cán mỏng, sau đó nướng và ăn kèm với rau, đậu phụ, thịt xông khói và các món ăn khác. Trong cuốn “Yên kinh tuế thời ký” thời Thanh ghi chép phong tục ở Bắc Kinh rằng: “Đông chí ăn hoành thánh, Hạ chí ăn mì.” Tục ngữ có câu: “Ăn xong mì Hạ chí, mỗi ngày ngắn thêm một chút”. Dân gian dùng tục ăn mì để nói rằng sau ngày Hạ chí, ngày dần dần ngắn, đêm dần dài hơn.
-
- Ngạn ngữ nói: Ăn mỳ Hạ chí, mỗi ngày lại ngắn hơn. (Shutterstock)
Ăn trứng vào Hạ chí khỏe mạnh suốt mùa hè
Theo quan niệm dân gian, ăn trứng vào tiết Hạ chí có thể bồi bổ cơ thể. Ở một số vùng, người ta ăn trứng vào ngày Hạ chí, trứng sau khi luộc chín và bóc vỏ sẽ được nấu canh với táo đỏ. Tục ngữ có câu: “Hạ chí ăn trứng, đạp nát phiến đá.” Ở một số nơi, trứng được luộc vào sáng ngày Hạ chí, sau đó nhuộm đỏ vỏ trứng bằng thuốc nhuộm, sau đó cho vào trong một chiếc túi lưới nhỏ để trẻ em đeo trước ngực, để đến trưa hoặc quá trưa rồi bóc trứng và ăn.
Tục tránh nóng ngày hạ chí
Người xưa có phong tục đi trốn cái nóng vào ngày hạ chí. Trong bài thơ “Hạ chí tị thử bắc trì” của thi nhân Vi Ứng Vật thời Đường đã mô tả: “Công môn nhật đa hạ, thị nguyệt nông sảo mang”, tức là ngày mà quan chức nhàn rỗi, là tháng nhà nông có chút bận rộn. Vào thời Thanh, ngày Hạ chí cả nước được nghỉ một ngày. Còn ở thời Tống, vào ngày Hạ chí các quan lại được nghỉ ba ngày.
Người dân ở kinh đô Hàng Châu thời Nam Tống hầu hết tránh nóng bằng cách lên thuyền và lênh đênh trên hồ. Đeo túi thơm hoa nhài trên người để đuổi muỗi, khử mùi hôi, đồng thời mang theo quạt giấy để xua đi cái nóng.
Người dân ở Hàng Châu, thủ đô của Nam Tống, thưởng thức trái cây tươi theo mùa, súp lạnh, trà thảo dược, ngắm hoa sen và lau sậy xanh biếc trên sông. Hầu hết các thuyền sẽ dừng lại bên bờ và không đi vào giữa hồ, họ câu cá và chơi ở nơi râm mát bên cạnh những rặng liễu rậm rạp, và về nhà khi trăng lên đến ngọn liễu. Có người còn dùng những chiếc thuyền tranh rộng rãi, trang bị chiếu, gối cao, tắm nhanh, rồi ra giữa hồ suốt đêm để vui chơi.
Lời kết
Trong một năm, Hạ chí đánh dấu chu kỳ âm dương thăng giáng, là thời điểm chuyển tiếp quan trọng giữa dương khí và âm khí, phong tục lễ hội cũng phản ánh thái độ sống coi trọng sự biến đổi của âm dương của người xưa, tự nhắc nhở mình về cách sống hòa hợp với tự nhiên và Thiên tượng.
Trong những năm gần đây, vào mùa hè, chúng ta thường chứng kiến các dị tượng liên tiếp phát sinh khắp nơi, vô cùng bất ổn. Lũ lụt và hạn hán xảy ra thường xuyên, đều là những thiên tai bất thường, thậm chí các tai họa vốn được ghi chép trong lịch sử, hiện nay khắp nơi đều có. Ngoài ra, các cảnh báo về âm dương lệch lạc, mùa hè tuyết rơi, mùa đông xuất hiện sấm chớp, động đất liên tục, các dị tượng liên tiếp, dồn dập phát sinh khiến mọi người không khỏi nơm nớp lo sợ. Còn có hiện tượng khiến con người không thể lý giải, ví như mặt đất đột nhiên sụt lún thành hang động, tiếng kêu phát ra trong lòng đất mà không tìm thấy nguyên nhân…
Đất đai chúng ta đang sống đã đổi màu: hệ sinh thái sông hồ lớn bị xâm lấn và tàn phá bởi quá nhiều đập, hồ chứa nước, ruộng canh tác…, từ trường không gian của các dãy núi bị thay đổi do nạn phá rừng, khai khoáng và khai thác gỗ, các vụ nổ thử bom hạt nhân và những con đường nhân tạo. Lấy lý do “xây dựng” chúng ta đã thể hiện sự cao ngạo “con người có thể khuất phục được thiên nhiên”; lấy lý do “nhu cầu” chúng ta đã đạt đến đỉnh cao tuyệt đối, lại không hiểu rằng những cảnh báo kinh tâm động phách ấy vì sao mà có, lại xem thường bỏ qua những cảnh báo đó và coi đó là tự nhiên. Nếu chúng ta học được tâm thái của người xưa, biết tôn kính Trời Đất và khiêm cung khắc chế bản thân, thì đó sẽ là may mắn lớn của chúng ta ngày nay!
Dung Nãi Gia - Epochtimes
Lý Ngọc biên dịch
