Trong y học hiện đại, máu được hiểu là chất lỏng màu đỏ bổ dưỡng chảy khắp cơ thể và duy trì các hoạt động sinh lý. Trong y học cổ truyền, máu có hai thành phần chính: khí dinh dưỡng (năng lượng sống) và dịch cơ thể.
Khí dinh dưỡng có thể chuyển hóa thành máu. Dịch cơ thể chủ yếu đóng vai trò là chất trung hòa, đi vào mạch máu, nơi nó cũng có thể trở thành máu thông qua các phản ứng hóa học.
Bài viết này giải thích khái niệm về máu trong y học cổ truyền.
Sản xuất máu
Nguyên liệu cần thiết để tạo ra máu là sự kết hợp giữa nước và tinh chất từ ngũ cốc hoặc tinh chất từ thận.
1. Máu từ nước và tinh chất ngũ cốc
Việc chuyển hóa nước và tinh chất ngũ cốc thành máu cần có sự tác động từ lá lách, dạ dày, tim, phổi và các nội tạng khác.
Khi thức ăn được lá lách và dạ dày chuyển hóa, nước và tinh chất ngũ cốc (bao gồm cả khí dinh dưỡng và dịch cơ thể) được chuyển đến tim và phổi.
Sự kết hợp giữa nước và tinh chất ngũ cốc với không khí hít vào sẽ chuyển hóa thành chất đi vào mạch máu.
2. Máu từ thận tinh
Gan và thận cũng có thể chuyển hóa thận tinh thành máu.
Thận chứa tinh, tinh sinh ra tủy. Tinh và tủy là những chất thiết yếu để tạo máu.
Trong khi thận lưu trữ tinh chất thì gan lưu trữ máu. Gan huyết có thể dưỡng thận tinh, thận tinh lại có thể tuần hoàn chuyển hóa gan huyết. Ba yếu tố này đều cần có nhau. Bởi vậy trong Đông y người ta thường nói gan, thận tinh, huyết đều chung một nguồn.
Ngoài ra, tính ấm của thận dương còn thúc đẩy chức năng của lá lách và dạ dày, tạo điều kiện cho nó sản sinh ra nước và tinh chất ngũ cốc, sau đó chuyển hóa chất này thành máu trong tim.
Con đường tuần hoàn máu
Máu chảy qua cơ thể bên trong các mạch máu, nơi sự tuần hoàn diễn ra liên tục. Tim điều khiển nhịp đập và là động lực thúc đẩy quá trình lưu thông máu. Các mạch máu (kinh tuyến) là kênh lưu thông máu. Tim và các mạch máu cùng nhau tạo thành hệ thống tim mạch.
Xuất phát từ tim, máu lưu thông vào các kinh mạch đến các tạng, từ các tạng lớn đến các tạng nhỏ rồi lan đến mọi mô để nuôi dưỡng cơ thể. Sau khi được sử dụng hết, máu sẽ chảy từ các tế bào nhỏ trở lại các tế bào, sau đó đến các kinh mạch và cuối cùng quay trở lại tim, nơi quá trình bắt đầu lại.
Các yếu tố ảnh hưởng đến tuần hoàn máu
Các chức năng cụ thể của nội tạng bao gồm:
- Tim chi phối các mạch máu và khí tim là động lực cơ bản thúc đẩy quá trình lưu thông máu.
- Phổi được liên kết với hàng trăm mạch máu. Bằng cách này, phổi điều khiển khí và hỗ trợ lưu lượng máu qua tim.
- Gan chi phối sự thanh lọc, điều chỉnh sự chuyển động của khí và từ đó thúc đẩy lưu thông máu. Nó cũng lưu trữ máu và điều chỉnh lưu lượng máu theo nhu cầu thực tế của cơ thể.
- Lá lách chi phối tình trạng máu và sự di chuyển của máu trong mạch.
Bằng những cách này, tim, phổi, gan và lá lách phối hợp nhịp nhàng để đảm bảo lưu lượng máu bình thường.
Vai trò của Khí
Khí và máu (huyết) đi đôi với nhau. Tác dụng thúc đẩy của khí là thứ giúp tăng cường lưu thông máu. Nó cũng đóng vai trò là mỏ neo, giữ cho máu chảy trong mạch. Khí tạo ra nhiệt, giúp máu lưu thông thuận lợi mà không gây ứ lạnh do thay đổi nhiệt độ bên ngoài.
Tuần hoàn máu đòi hỏi nhiệt độ ổn định để chạy trơn tru bên trong mạch. Nếu quá thấp, máu sẽ ứ đọng, dẫn đến tình trạng ứ máu và có những biến đổi bệnh lý không mong muốn. Nếu quá cao, lưu lượng máu sẽ tăng tốc, khiến máu chảy quá nhanh và lộn xộn, dẫn đến những thay đổi bệnh lý, chẳng hạn như chảy máu.
Đường tĩnh mạch thông suốt là điều kiện cơ bản để duy trì tuần hoàn máu bình thường. Nếu nó trở thành thứ gì đó giống như đờm dính và làm tắc tĩnh mạch, có thể dẫn đến lưu lượng máu kém hoặc tắc nghẽn.
Chức năng của máu
Máu hoạt động theo những cách sau:
1. Nuôi dưỡng cơ thể
Máu chạy khắp cơ thể qua các mạch máu, nuôi dưỡng các nội tạng, kinh mạch, các bộ phận và mô để chúng có thể thực hiện các hoạt động sinh lý tiêu chuẩn.
Tác dụng của máu sẽ thể hiện rõ ở làn da, cơ bắp, tóc, các giác quan và chuyển động.
Nếu máu đủ và vận chuyển chất dinh dưỡng ổn định, nước da sẽ hồng hào, căng bóng và đầy đặn, cơ bắp săn chắc, tóc sẽ đen, các giác quan nhạy bén và chuyển động nhanh nhẹn.
Ngược lại, thiếu máu và dinh dưỡng kém sẽ khiến da tái nhợt hoặc vàng da, teo cơ, khô da, xỉn màu, tê chân tay, thiếu linh hoạt và mắc bệnh tật.
2. Cơ sở của hoạt động nhận thức
Các hoạt động tinh thần và cảm xúc của một người là những biểu hiện bên ngoài của các hoạt động chức năng nội tạng, trên thực tế, chúng dựa trên khí và máu. Các hoạt động tinh thần và cảm xúc chỉ có thể bình thường khi các cơ quan điều khiển tâm trí được nuôi dưỡng bằng máu.
Nếu khí huyết dồi dào và tinh thần sung sức thì trí óc con người sẽ tràn đầy năng lượng, sáng suốt, nhạy bén và nhanh nhạy. Mặt khác, trong trường hợp thiếu máu sẽ bắt đầu xuất hiện tình trạng kiệt quệ về tinh thần, hay quên, mất ngủ, không tập trung, cáu kỉnh, hồi hộp, thậm chí là mê sảng, hôn mê và các bệnh khác.
Theo Kuo-Pin Wu - The Epoch Times
Chấn Hưng biên dịch
Kuo-pin Wu là giám đốc Phòng khám Tim Xinyitang Đài Loan. Năm 2008, anh bắt đầu học y học cổ truyền Trung Quốc và lấy bằng cử nhân của Đại học Y khoa Trung Quốc tại Đài Loan.
