Bộ não con người vẫn còn là một bí ẩn, nhưng có một điều mà các nhà khoa học chắc chắn: Nó vẫn có thể hoạt động tốt khi con người già đi. Thực tế có nhiều cách để hình thành chức năng và tăng cường sự nhanh nhẹn của bộ não.
Não co lại theo tuổi tác, nhưng kích hoạt dây thần kinh sọ đóng vai trò quan trọng hơn
Bạn có nhận thấy sự khác biệt về kỹ năng ghi nhớ của những người cùng độ tuổi hay không?
Bên cạnh ký ức, thì khả năng suy nghĩ, suy luận, giao tiếp và giải quyết vấn đề của một người cũng liên quan đến nhận thức của họ. Khả năng nhận thức không nhất thiết suy giảm theo tuổi tác.
Một bộ não khỏe mạnh chứa hàng chục tỷ tế bào thần kinh chuyên biệt xử lý và truyền thông tin thông qua các tín hiệu điện và hóa học.
Không giống như nhiều tế bào có thời gian tồn tại tương đối ngắn trong cơ thể, tế bào thần kinh có thể tồn tại trong một khoảng thời gian dài thông qua khả năng tự bảo trì và sửa chữa.
Trong quá trình này, các nơ-ron liên tục điều chỉnh hoặc định hình lại các kết nối khớp thần kinh của chúng - các kết nối mà qua đó các nơ-ron giao tiếp với các nơ-ron khác và nhận những kích thích. Ngay cả não của người trưởng thành cũng có thể tạo ra tế bào thần kinh mới (neurogenesis).
Vậy nên, tu sửa các kết nối khớp và phát sinh thần kinh đóng vai trò rất quan trọng đối với trí nhớ, học tập hoặc thậm chí là sửa chữa não bộ.
Trong quá trình lão hóa, não bộ khỏe mạnh sẽ co lại ở một mức nhất định, nhưng điều này không làm mất đi một số lượng lớn tế bào thần kinh. Tuy nhiên, ở bệnh nhân Alzheimer, tế bào thần kinh của họ hầu hết bị tổn thương và ngừng hoạt động, từ đó suy giảm nhận thức.
Pei-Ning Wang, giáo sư thần kinh học tại Đại học Yangming và là giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Điều trị Chứng mất trí nhớ tại Bệnh viện Đa khoa Cựu chiến binh Đài Bắc (Đài Loan), đã chỉ ra một lầm tưởng về bộ não: Não càng lớn thì trí nhớ và nhận thức càng tốt. Ông cho biết hoạt động thần kinh và các kết nối thần kinh quan trọng hơn kích thước não.
Khi chúng ta già đi, não cũng trải qua quá trình lão hóa bình thường.
Bộ não con người co lại hàng năm sau độ tuổi 30 và 40, nó co lại với tốc độ khoảng 5% mỗi thập kỷ sau 40 tuổi. Trong độ tuổi từ 60 đến 70, tốc độ co rút của nó sẽ còn tăng hơn nữa.
Pei-Ning Wang giải thích rằng việc giảm thể tích não bình thường không có mối tương quan với trí thông minh của con người. Điều quyết định khả năng nhận thức là liệu các nơ-ron có hoạt động tích cực hay không và sự liên kết giữa các nơ-ron có tốt hay không.
Một bộ não có thể có một số lượng lớn các tế bào thần kinh, nhưng nếu các tế bào thần kinh hiếm khi hoạt động và không được kết nối tốt với nhau, thì trí nhớ và sự nhanh nhạy của não sẽ không tốt. Ngược lại, khi các tế bào thần kinh của não hoạt động mạnh và liên kết tốt, não vẫn có thể hoạt động tốt dù đã lớn tuổi.
Hơn nữa, não sẽ co lại nhanh hơn nếu hoạt động của tế bào thần kinh thấp và các kết nối thần kinh kém đi, tương tự với một phụ nữ 40 tuổi nhưng có nếp nhăn trên khuôn mặt giống như 70 tuổi.
Các yếu tố khiến não thoái hóa nhanh hơn
Sự lão hóa nhanh chóng của não có thể do một số bệnh như tiểu đường, béo phì, hội chứng chuyển hóa, tim mạch và mạch máu não gây ra. Lưu thông máu kém có thể dẫn đến xơ cứng mạch máu và viêm não, từ đó gây tổn thương hệ thống mạch máu não. Hút thuốc và uống rượu cũng có thể gây ra các bệnh mãn tính và gây hại cho não.
Trầm cảm, một chứng rối loạn tâm thần phổ biến, cũng có thể làm tăng tốc độ thoái hóa não nếu không được điều trị.
Tai nạn ô tô, đấm bốc, bóng bầu dục Mỹ và các môn thể thao khác gây chấn thương đầu có thể làm hỏng các tế bào thần kinh trong não và làm lỏng lẻo các kết nối thần kinh.
Không sử dụng não thường xuyên, lối sống ít vận động và ít hoạt động thể chất đều có thể làm giảm các chức năng của não. Ít vận động sẽ ảnh hưởng đến quá trình lưu thông máu và oxy hóa máu, bất lợi cho quá trình tái tạo thần kinh. Pei-Ning Wang cho biết bản thân việc tập thể dục có thể kích thích tiết hormone tăng trưởng thần kinh và tăng tốc độ cũng như số lượng tái tạo thần kinh.
Những thói quen không lành mạnh cũng có thể ảnh hưởng đến sức khỏe của não bộ.
Joan Zeng, một nhà nghiên cứu tại Đại học Y khoa Albert Einstein cho biết: “Một trong những thói quen tồi tệ nhất (gây hại cho não bộ) là xem tivi”.
Theo ba nghiên cứu vào năm 2021, thời lượng xem tivi từ trung bình đến cao ở tuổi trung niên có liên quan đến khối lượng chất xám nhỏ hơn sau này trong cuộc đời. Chất xám chứa hầu hết các thân tế bào thần kinh.
Sau nhiều năm theo dõi, các nhà nghiên cứu phát hiện ra rằng, những người trung niên xem tivi ở mức vừa phải hoặc thường xuyên có chức năng nhận thức suy giảm 6.9% trong 15 năm, so với những người không bao giờ hoặc hiếm khi xem tivi.
Ryan Dougherty, một nghiên cứu sinh sau tiến sĩ tại Trường Y tế Công cộng Johns Hopkins Bloomberg, lưu ý rằng thời gian xem tivi trung bình tăng thêm một giờ có liên quan đến tình trạng suy giảm khối lượng chất xám khoảng 0.5%.
Mặc dù các nghiên cứu kết luận việc xem tivi thường xuyên không liên quan nhiều đến nguy cơ mất trí nhớ, nhưng họ cũng phát hiện ra rằng tập thể dục dường như không làm thay đổi hậu quả của việc xem tivi thường xuyên đối với chức năng nhận thức của não.
Tại sao xem tivi có hại cho não? Có hai lý do: xem tivi khiến con người ít vận động, và não bộ không cần phải suy nghĩ quá nhiều. Ngay cả khi có những thói quen lành mạnh và không hút thuốc hay uống rượu, não của bạn sẽ dần trở nên tồi tệ hơn khi xem tivi.
Joan Zeng nói rằng khi mọi người xem tivi, bộ não của họ được cung cấp thông tin một cách thụ động. Người cao tuổi nên tắt tivi và ra ngoài trò chuyện với người khác. Đây là một trong những cách dễ nhất để duy trì sức khỏe não bộ.
Độ dẻo của não có thể xảy ra ở mọi lứa tuổi
Nếu bạn thường xuyên xem tivi, liệu đã quá muộn để chăm sóc bộ não hay không?
Pei-Ning Wang nói: “Thực ra, bộ não có thể thích nghi được, bất kể tuổi tác của nó. Não có độ dẻo cao so với các cơ quan khác. Cho dù đó là chấn thương não hay đột quỵ, chức năng của não có thể cải thiện thông qua phục hồi chức năng”.
Từ khi sinh ra đến lúc già đi, bộ não liên tục điều chỉnh trong quá trình học. Trong suốt tuổi trưởng thành, bộ não tiếp tục thực hiện các điều chỉnh và kết nối dựa trên trải nghiệm hàng ngày của chúng ta và thông qua những thứ chúng ta nhìn thấy, nghe thấy và học hỏi.
Hồi hải mã, nằm sâu trong thùy thái dương, đóng vai trò quan trọng trong việc học và duy trì trí nhớ ngắn hạn. Đây cũng là khu vực tái tạo dây thần kinh sọ tương đối tích cực.
Một nghiên cứu cho thấy vùng hải mã của các tài xế taxi ở London tương đối lớn. Để có được bằng lái xe taxi ở London, sinh viên phải mất từ 3 đến 4 năm để học về các đường phố phức tạp của nơi đây - hơn 60.000 đường phố, bao gồm làn đường một chiều và hạn chế rẽ, cùng hơn 100.000 địa điểm và địa danh quan trọng. Việc học tăng cường dẫn đến tái tạo và kết nối nơ-ron nhiều hơn trong vùng hải mã của họ.
Pei-Ning Wang chỉ ra rằng các tài xế taxi ở London phải sử dụng bộ não của họ để ghi nhớ các tuyến đường hàng ngày, điều này giúp ích cho việc kích hoạt bộ não hơn là nghe hướng dẫn điều hướng.
Kết quả nghiên cứu rất đáng khích lệ, ngay cả ở tuổi trưởng thành, chúng ta vẫn có thể kích thích não bộ bằng cách học hỏi liên tục, từ đó tạo ra những thay đổi tích cực trong não bộ. Đồng thời, có những điều chúng ta có thể làm để thúc đẩy quá trình tái tạo và kết nối tế bào thần kinh.
1. Tập thể dục aerobic
Các bài tập thể dục như chạy bộ, đi bộ nhanh, bơi lội và khiêu vũ có thể làm tăng thể tích của vùng hải mã và não.
Một nghiên cứu về tác động của các bài tập aerobic đối với thể tích não ở người lớn tuổi cho thấy, các bài tập tim mạch giúp ngăn ngừa sự thoái hóa của các mô não.
Các nhà nghiên cứu tin rằng các bài tập aerobic có thể thúc đẩy sự phát triển của các mao mạch mới trong não, tăng các kết nối và số lượng tế bào thần kinh, đồng thời làm chậm quá trình suy giảm thần kinh ở người cao tuổi.
Pei-Ning Wang khuyến khích khiêu vũ vì nó là sự kết hợp của các hoạt động thể chất và tinh thần, trong đó người ta cần ghi nhớ các bước nhảy và học các động tác cùng một lúc.
2. Các hoạt động tĩnh liên quan đến suy nghĩ
Mặc dù các hoạt động tĩnh, chẳng hạn như giải sudoku, đọc và chơi cờ, không yêu cầu vận động cơ thể, nhưng chúng vẫn tốt hơn so với xem tivi. Những kiểu hoạt động não ở trạng thái tĩnh này giúp duy trì chức năng nhận thức và giảm khả năng mắc chứng mất trí nhớ.
3. Thay đổi giữa các hoạt động động và tĩnh
Làm việc nhà, làm vườn và đi du lịch đều đòi hỏi sức mạnh tinh thần và thể chất. Hãy lấy du lịch làm ví dụ. Cơ thể và tâm trí tham gia vào việc lập kế hoạch cho chuyến đi, lựa chọn các hoạt động trong chuyến đi, sắp xếp thông tin chuyến đi và hoàn thành chuyến đi.
4. Phát triển sở thích rộng rãi
Joan Zeng nói rằng việc phát triển các sở thích sẽ kích thích và kích hoạt hoàn toàn các khu vực khác nhau trong não bộ, tương tự như cách một chế độ ăn uống cân bằng cung cấp nhiều chất dinh dưỡng khác nhau.
Do đó, ngoài việc làm việc nhà, tập thể dục và đọc sách, bạn còn có thể nghe nhạc, hát và thưởng thức nghệ thuật biểu diễn. Toàn bộ não đều hoạt động khi xem một buổi biểu diễn bao gồm âm nhạc, ca hát, khiêu vũ và kịch.
Theo Camille Su từ The Epoch Times tiếng Anh
Bảo Vy biên dịch
Camille Su là một phóng viên sức khỏe bao gồm các chủ đề về bệnh tật, dinh dưỡng và điều tra.
