Một trận động đất cực lớn đã xảy ra ở phía Đông Nam Thổ Nhĩ Kỳ, gần biên giới với Syria. Dữ liệu từ máy đo địa chấn đo độ rung của mặt đất do sóng động đất gây ra cho thấy sự kiện này có cường độ 7,8 trên 10 theo thang độ lớn momen. Các cảm biến trên khắp thế giới, bao gồm cả những nơi xa xôi như Vương quốc Anh, đã thu nhận được các sóng địa chấn. Vậy về mặt địa chất, những gì đã xảy ra trong trận động đất này? Sau đây là giải thích của Jenny Jenkins Trợ lý Giáo sư, Khoa Khoa học Trái đất, Đại học Durham.
Đây là một trong những trận động đất thực sự lớn.
Sự rung chuyển do năng lượng truyền ra ngoài từ nguồn hoặc tâm chấn đã gây ra hậu quả khủng khiếp cho những người sống gần đó. Nhiều tòa nhà đã sụp đổ, ít nhất 5.000 người được cho là đã thiệt mạng trên khắp hai quốc gia và có báo cáo về thiệt hại đối với đường ống dẫn khí đốt dẫn đến hỏa hoạn.
Tại sao động đất xảy ra tại đây?
Khu vực này của Thổ Nhĩ Kỳ dễ xảy ra động đất vì nó nằm ở giao điểm của ba mảng kiến tạo tạo nên vỏ Trái đất: mảng Anatolia, mảng Ả Rập và mảng châu Phi. Mảng Ả Rập đang di chuyển về phía bắc vào châu Âu, khiến mảng Anatolia (mà Thổ Nhĩ Kỳ nằm trên đó) bị đẩy ra phía tây.
-
- Mảng Ả Rập đang va vào mảng Âu-Á và đẩy mảng Anatolia về phía tây… hay đối với các nhà khoa học phi trái đất, Syria đang va vào Châu Âu và đẩy Thổ Nhĩ Kỳ ra ngoài. (Ảnh: Mikenorton/Nasa/wiki, CC BY-SA)
Sự chuyển động của các mảng kiến tạo tạo nên áp lực lên các đới đứt gãy ở ranh giới của chúng. Chính sự giải phóng đột ngột của áp suất này đã gây ra động đất và rung chuyển mặt đất.
Trận động đất mới nhất này có thể đã xảy ra trên một trong những đứt gãy lớn đánh dấu ranh giới giữa các mảng Anatolia và Ả Rập: đứt gãy Đông Anatolia hoặc đứt gãy Biến đổi Biển Chết. Cả hai đều là "đứt gãy trượt", có nghĩa là chúng hỗ trợ một số chuyển động khi các mảng di chuyển qua nhau.
Trận động đất có cường độ 'lớn hơn đáng kể' so với các trận động đất trước
Tuy khu vực này hàng năm thường xảy ra nhiều trận động đất do chuyển động liên tục của các mảng kiến tạo, nhưng trận động đất mới này đặc biệt lớn và có sức tàn phá khổng lồ do quá nhiều năng lượng được giải phóng.
Cơ quan Khảo sát Địa chất Hoa Kỳ (USGS) tuyên bố rằng kể từ năm 1970, chỉ có ba trận động đất lớn hơn 6 độ xảy ra trong phạm vi 250 km tính từ địa điểm này. Với sức mạnh 7,8 độ, sự kiện ngày 6/2/2023 lớn hơn đáng kể so với những trận mà khu vực này từng trải qua trước đây, giải phóng nhiều năng lượng hơn hai trận động đất lớn nhất từng được ghi nhận trước đó trong khu vực (cường độ 7,4).
Các nhà địa chấn học hiện đại thường sử dụng thang độ lớn momen, đại diện cho lượng năng lượng giải phóng bởi một trận động đất (thang Richter đã lỗi thời, mặc dù đôi khi được trích dẫn sai trong các bản tin). Thang đo này là phi tuyến tính: mỗi bước tăng lên thể hiện năng lượng được giải phóng nhiều hơn gần 32 lần. Điều đó có nghĩa là một trận động đất mạnh 7,8 độ thực sự giải phóng năng lượng gấp khoảng 6.000 lần so với các trận động đất 5 độ vừa phải thường xảy ra trong khu vực.
Chúng ta có xu hướng nghĩ rằng năng lượng động đất đến từ một vị trí duy nhất, hoặc tâm chấn, nhưng chúng thực sự được gây ra bởi sự di chuyển dọc theo một khu vực đứt gãy. Trận động đất càng lớn thì diện tích đứt gãy sẽ di chuyển càng lớn. Đối với một cái gì đó lớn như cường độ 7,8 này, khả năng đã có sự di chuyển trên một khu vực dài khoảng 190 km và rộng 25 km. Điều này có nghĩa là rung lắc sẽ được cảm nhận trên một khu vực rất rộng.
Ước tính có khoảng 610.000 người ở khu vực xung quanh, cách xa khoảng 80 km về phía đông bắc dọc theo ranh giới mảng kiến tạo, cảm thấy rung lắc mạnh đến dữ dội (đủ để gây ra thiệt hại đáng kể về tài sản). Và ở tận thủ đô Istanbul của Thổ Nhĩ Kỳ (cách khoảng 815 km), cũng như Baghdad ở Iraq (800 km) và Cairo ở Ai Cập (950 km), người ta vẫn cảm thấy rung lắc nhẹ.
Dư chấn thì sao?
Sau những trận động đất lớn sẽ có nhiều trận động đất nhỏ hơn được gọi là dư chấn khi lớp vỏ điều chỉnh lại những thay đổi về ứng suất. Những điều này có thể tiếp tục trong nhiều ngày đến nhiều năm sau sự kiện ban đầu. Trong 12 giờ đầu tiên sau trận động đất ban đầu ở đông nam Thổ Nhĩ Kỳ, đã có ba trận động đất khác trên 6 độ. Trận đầu tiên là 6,7 độ xảy ra chỉ 11 phút sau trận đầu tiên và đã có hàng trăm cơn dư chấn có cường độ nhỏ hơn.
Vào cuối buổi sáng, một dư chấn có cường độ rất lớn 7,5 đã xảy ra xa hơn về phía bắc trên một hệ thống đứt gãy khác nhưng liền kề: đứt gãy Sürgü. Về mặt kỹ thuật, trận động đất này đủ mạnh để được coi là một trận động đất riêng biệt, mặc dù nó có thể đã được kích hoạt bởi trận động đất đầu tiên và nó sẽ tạo ra một loạt dư chấn của riêng nó.
Mặc dù các dư chấn thường nhỏ hơn đáng kể so với chấn động chính, nhưng chúng có thể gây ra những hậu quả tàn khốc không kém, làm hư hại thêm cơ sở hạ tầng đã bị phá hỏng bởi trận động đất đầu tiên và cản trở các nỗ lực cứu hộ.
Khi hậu quả của trận động đất lớn này tiếp tục được người dân sống ở khu vực này cảm nhận, chúng ta chỉ có thể hy vọng rằng viện trợ quốc tế sẽ đến Thổ Nhĩ Kỳ và Syria càng sớm càng tốt để hỗ trợ các nỗ lực cứu hộ đang diễn ra, trong bối cảnh các dư chấn vẫn tiếp tục.
Thang độ lớn momen là gì?Thang độ lớn momen (moment magnitude scale) là một cách đo cường độ động đất được phát triển năm 1979 bởi Tom Hanks và Kanamori Hiroo để kế tiếp thang Richter (thang độ lớn địa phương), và được sử dụng bởi các nhà địa chấn học để so sánh năng lượng được phát ra bởi động đất.
Năng lượng được phát ra bởi một trận động đất có độ 8 theo thang lôgarit này bằng 31,6 lần năng lượng của một trận có độ 7, và một trận có độ 9 mạnh bằng 1.000 lần của một trận có độ 7. Các hằng số trong công thức được chọn để cho những độ lớn momen ước lượng gần ứng với các thang khác, như là thang Richter. Một thuận lợi của thang độ lớn momen là, khác với các thang độ lớn kia, nó không bão hòa đối với các độ lớn, tức là không có một giá trị mà các động đất mạnh hơn gần như cùng cường độ. Vì thế, độ lớn momen mới là cách phổ biến nhất để ước lượng cường độ của trận động đất lớn. |
Văn Thiện
