Úc mới có động thái để tìm cách thoát khỏi sự phụ thuộc vào đất hiếm Trung Quốc. Điều này liệu có đánh dấu một sự thay đổi lớn ở phương Tây, và Trung Quốc sẽ không thể dùng đất hiếm để “bắt nạt” các nước khác nữa?
Chính phủ Úc sẽ đầu tư gần 22 triệu AUD (đô la Úc) (14,8 triệu USD) vào ba dự án đất hiếm được các viện nghiên cứu nổi tiếng dẫn dắt.
Điều này xảy ra sau các hạn chế thương mại của Bắc Kinh vào cuối tháng 12/2023, cấm xuất khẩu công nghệ sản xuất nam châm đất hiếm cũng như những nỗ lực của Bắc Kinh nhằm hạn chế xuất khẩu gallium và germanium vào năm ngoái.
Đất hiếm là nhóm gồm 17 nguyên tố rất quan trọng trong việc sản xuất nhiều loại sản phẩm, từ ô tô điện, pin và cơ sở hạ tầng năng lượng tái tạo đến thiết bị quân sự.
Vào ngày 8/1, Bộ trưởng Tài nguyên liên bang Úc Madeleine King tiết lộ rằng chính phủ đảng Lao động sẽ cấp vốn cho ba dự án để phát triển công nghệ cần thiết để giúp sản xuất một số nguyên tố đất hiếm.
Cụ thể, chính phủ sẽ trao cho Tổ chức Khoa học và Công nghệ Hạt nhân Úc (ANTSO) 13,9 triệu AUD để nghiên cứu cách tìm kiếm, chiết xuất và xử lý khoáng sản đất hiếm từ các mỏ cấp thấp hơn.
5,2 triệu AUD khác sẽ được dành cho một dự án của Tổ chức Nghiên cứu Công nghiệp và Khoa học Khối thịnh vượng chung nhằm mở rộng chuỗi giá trị của lithium và các khoáng chất đất hiếm khác cũng như tăng giá trị của quặng vonfram và kim loại chịu lửa.
2,7 triệu AUD còn lại sẽ dành cho nỗ lực nghiên cứu của tổ chức Khoa học Trái đất (Geosciences) nhằm giúp các công ty tài nguyên địa phương sản xuất gallium, germanium và indium dưới dạng sản phẩm phụ từ khai thác bauxite và kẽm.
Bảo vệ lợi ích của đất nước
Trong cuộc phỏng vấn với Australian Financial Review, bà King cho biết động thái này nhằm bảo vệ lợi ích của đất nước trước lệnh hạn chế xuất khẩu đất hiếm của chính quyền Trung Quốc.
“Lẽ ra chúng ta phải làm điều này từ lâu nhưng chúng ta đã không làm vậy”, bà nói.
“Phương Tây đã thuê ngoài phần lớn công việc này cho Trung Quốc, chúc mừng họ, họ đầu tư vào công nghệ, nhà máy tinh chế và xử lý, đồng thời biến mình thành bên không thể thiếu đối với tương lai của công nghệ xanh”.
-
- Một người đàn ông lái máy xúc đang chuyển đất chứa đất hiếm tại cảng ở Liên Vân Cảng, Trung Quốc, vào ngày 5/9/2010. (Ảnh: STR/AFP qua Getty Images)
Bộ trưởng cũng giải thích thêm về việc sự phụ thuộc quá mức vào Trung Quốc đối với các khoáng sản quan trọng đã khiến phương Tây rơi vào tình thế dễ bị tổn thương như thế nào.
Bà nói: “Chúng ta biết bạn có thể có được những khoáng sản này, nhưng chúng ta không tự mình làm điều đó vì chúng ta không cần phải làm vậy vì chúng ta đã lấy chúng từ nơi khác”.
“Bây giờ điều đó đã thay đổi vì Trung Quốc đã cấm xuất khẩu. Vì vậy, chúng ta phải xem xét cách khai thác chúng từ bauxite một cách kinh tế”.
“Việc phụ thuộc quá mức vào một nhà cung cấp đối với bất kỳ hàng hóa hoặc công nghệ nào khiến bạn rơi vào tình thế dễ bị tổn thương và đó là điều chúng ta muốn thay đổi”.
Theo dữ liệu từ Cơ quan Khảo sát Địa chất Mỹ, Trung Quốc chiếm 70% sản lượng đất hiếm toàn cầu vào năm 2022, tăng từ mức 59% của năm trước.
Một nghiên cứu năm 2019 của công ty tư vấn Adamas Intelligence cũng chỉ ra rằng Trung Quốc chiếm 85% năng lực toàn cầu trong việc biến khoáng sản khai thác thành vật liệu sử dụng cho các nhà sản xuất.
Bắc Kinh thắt chặt xuất khẩu đất hiếm
Vào tháng 7/2023, Bộ thương mại Bắc Kinh đã công bố kế hoạch hạn chế xuất khẩu gallium và germanium, hai kim loại hiếm được sử dụng để sản xuất chất bán dẫn. Điều này rõ ràng là để trả đũa Mỹ và các nước phương Tây khác vì nỗ lực của các nước này nhằm hạn chế khả năng tiếp cận của Trung Quốc với các con chip tiên tiến.
Động thái này khiến giá kim loại gallium tăng vọt khi Trung Quốc chiếm 80% sản lượng gallium trên thế giới và 60% sản lượng germanium.
Vào tháng 11, Đảng Cộng sản Trung Quốc (ĐCSTQ) đã đưa ra những hạn chế mới yêu cầu các nhà buôn báo cáo thông tin xuất khẩu theo thời gian thực về đất hiếm.
Theo quy định mới, các nhà xuất khẩu phải tiết lộ các chi tiết như điểm đến, số lượng, chi tiết vận chuyển và các thông tin giao dịch khác cho Bộ Thương mại Trung Quốc, cho phép Bắc Kinh kiểm soát chặt chẽ hơn dòng chảy của các khoáng sản quan trọng.
Trong khi một số chuyên gia tin rằng việc thắt chặt kiểm soát của Bắc Kinh là hồi chuông cảnh tỉnh cho phương Tây trong bối cảnh căng thẳng giữa hai bên ngày càng gia tăng thì những người khác lại không cho rằng Bắc Kinh sẽ thành công với chiến lược của mình.
Bắc Kinh cần ‘cẩn thận' với vị thế thống trị đất hiếm
Sự thống trị của Trung Quốc trong lĩnh vực đất hiếm vốn là một chủ đề thu hút nhiều sự chú ý. Chuyên gia Milton Ezrati, nhà kinh tế trưởng của Vested, một công ty truyền thông có trụ sở ở New York, đã có bài phân tích về chủ đề này. Bài viết có nhan đề “Trung Quốc kiểm soát được đất hiếm nhiều tới mức nào", đăng ngày 29/11/2023, trên tờ The Epoch Times.
Bất chấp việc Trung Quốc thống trị lĩnh vực quan trọng này, chuyên gia Ezrati lại không cho rằng Trung Quốc có thể quá tự tin và lợi dụng sự thống trị đó để “bắt nạt" các nước khác. Trên thực tế, dường như sự hung hăng gần đây của Bắc Kinh trong kiểm soát xuất khẩu đang tạo ra những ảnh hưởng tiêu cực đối với chính vị thế thống trị của Bắc Kinh, được thể hiện qua hành động đầu tư cho đất hiếm mới đây của chính phủ Úc.
-
- Một chiếc máy xúc lật trên con đường gần một 'hồ độc' được bao quanh bởi các nhà máy tinh chế đất hiếm gần Bao Đầu của Nội Mông, Trung Quốc, vào ngày 19/8/2012. (Ảnh: Ed Jones/AFP qua Getty Images)
Theo ông Ezrati, Bắc Kinh vẫn thường đe dọa chặn nguồn cung đất hiếm như một cách để hăm dọa các quốc gia khác.
Họ đã hạn chế việc bán các kim loại đặc biệt này sang Mỹ để trả đũa lệnh cấm bán chip máy tính tiên tiến cho Trung Quốc của Washington. Hành động chống lại Mỹ này không phải là lần đầu tiên Bắc Kinh sử dụng chiến thuật này. Bắc Kinh đã làm điều đó với các quốc gia khác vào những thời điểm khác. Chiến thuật này có thể mang lại lợi ích ngắn hạn, nhưng nếu xét về lâu dài, nó sẽ thất bại, ông Ezrati khẳng định.
Khoảng 17 kim loại có trong giỏ đất hiếm. Mỗi loại đều đóng một vai trò quan trọng trong công nghệ hiện đại phục vụ quốc phòng và cuộc sống hàng ngày. Ví dụ, Lanthanum giúp tạo ra màu sắc trên màn hình điện thoại thông minh và máy tính, cũng như gadolinium. Hai trong số những kim loại đất hiếm, neodymium và praseodymium, giúp loa tạo ra âm thanh. Terbium và dysprosium cho phép điện thoại rung trong cuộc họp khi việc đổ chuông là bất lịch sự. Đây là một danh sách rút gọn nhưng nó cho thấy một cái nhìn về việc sử dụng rộng rãi các nguyên tố đất hiếm.
Theo một nghiên cứu của Viện Brookings danh tiếng, Trung Quốc hiện sản xuất khoảng 60% nguyên tố đất hiếm trên thế giới và xử lý 85% trong số đó. Tuy nhiên, sự thống trị này không phải do một sự kiện địa chất khiến phần lớn trữ lượng đất hiếm nằm trên lãnh thổ Trung Quốc. Ngược lại, mặc dù có từ “hiếm” trong tên nhưng các nguyên tố đất hiếm không hề hiếm. Chúng nhiều hơn cả bạc và vàng. Chúng cũng không đặc biệt tập trung tại nơi nào đó. Hiện tại, chúng nằm trong sự kiểm soát của Trung Quốc vì việc khai thác và tinh chế những kim loại này gây ra vấn đề về môi trường, điều mà Trung Quốc ít quan tâm hơn các quốc gia phát triển ở phương Tây. Nói cách khác, người Mỹ háo hức vận chuyển vấn đề môi trường qua Thái Bình Dương đến Trung Quốc.
-
- Một người đi xe đạp đeo khẩu trang khi đi dọc con đường bụi bặm, nơi có hàng chục nhà máy xử lý đất hiếm, sắt và than ở gần thành phố Bao Đầu ở Nội Mông, Trung Quốc. (Ảnh: Frederic J. Brown/AFP/Getty Images)
Mỹ, từng tự cung tự cấp trong lĩnh vực đất hiếm, hiện chỉ có một mỏ đang hoạt động - Mỏ Mountain Pass do MP Materials vận hành ở sa mạc Mojave, California. Thỉnh thoảng, việc khai thác đã phải dừng lại vì các vấn đề pháp lý. Ngay cả đối với những gì Mountain Pass lấy ra từ mặt đất, chúng cũng được vận chuyển đến Trung Quốc để trải qua giai đoạn phân tách và tinh chế vốn gây tổn hại đến môi trường.
Có những vấn đề liên quan tới sự thống trị hiện nay của Trung Quốc. Chừng nào Trung Quốc còn không cản trở việc cung ứng, thế giới sẽ vẫn sẵn sàng để mọi việc diễn ra như hiện tại. Nhưng nếu Bắc Kinh quá thường xuyên, tích cực và gay gắt từ chối cung cấp cho các đối tượng sử dụng những nguyên liệu quan trọng này, Trung Quốc sẽ mất vị thế thống trị đó, vì chắc chắn rằng các nước phương Tây và Nhật Bản vốn phát triển, trong những trường hợp như vậy, sẽ khai thác các nguồn khác và phát triển các kỹ thuật tinh chế có thể chấp nhận được đối với quan điểm nhạy cảm hơn về môi trường của họ.
Nhật Bản đã đề xuất với nhóm G7 gồm các quốc gia phát triển - Canada, Pháp, Đức, Ý, Anh và Mỹ cũng như chính họ - rằng họ có thể cùng nhau tìm kiếm và tài trợ cho các hoạt động khai thác và tinh chế ở châu Phi và Mỹ La-tinh. Có thể hiểu được, Nhật Bản hẳn phải đi đầu trong nỗ lực như vậy. Nó đã phải chịu đựng hai lệnh cấm đất hiếm của Trung Quốc. Một trường hợp xảy ra cách đây vài năm khi Bắc Kinh phản ứng trước những căng thẳng liên quan đến các đảo không có người ở nhưng đang tranh chấp ở Biển Hoa Đông. Gần đây hơn, Bắc Kinh lại cấm các chuyến hàng đất hiếm sang Nhật Bản vì Tokyo hưởng ứng lệnh cấm của Mỹ trong việc bán chip máy tính tiên tiến cho Trung Quốc.
-
- Toàn cảnh mỏ đất hiếm Steenkampskraal (SKK) ngày 29/07/2019, cách thị trấn Vanrhynsdorp của Western Cape, Nam Phi, khoảng 80 km. (Ảnh: RODGER BOSCH/AFP qua Getty Images)
Cho đến nay, người châu Âu và người Mỹ dù không bác bỏ đề xuất của Nhật Bản nhưng chỉ thể hiện sự nhiệt tình hạn chế. Nhưng nếu Bắc Kinh vượt ra ngoài khuôn khổ và bắt đầu gây ra tác động kinh tế đáng kể, các thành viên G7 khác gần như chắc chắn sẽ quay sang đồng tình với cách suy nghĩ của Tokyo.
Trong hoàn cảnh đó, Bắc Kinh nên nới lỏng trò chơi cấm xuất khẩu. Rốt cuộc, Trung Quốc không thể chấp nhận được việc mất bất kỳ hoạt động kinh doanh nào. Xuất khẩu nói chung của nước này đã suy giảm và nền kinh tế đang chậm lại một cách khó chịu. Hơn nữa, một lệnh cấm nghiêm túc sẽ khiến phương Tây tập trung vào kế hoạch của Tokyo hoặc một kế hoạch tương tự và bắt đầu làm xói mòn vị thế thống trị của Trung Quốc.
Đối với Washington, các thủ đô châu Âu và Tokyo, nếu khôn ngoan, họ nên thực hiện các bước nhằm phá bỏ sự thống trị của Bắc Kinh bằng cách thực hiện các bước đi ngay lập tức để phát triển các hoạt động khai thác và tinh chế bên ngoài tầm ảnh hưởng của Trung Quốc. Ngay cả khi Bắc Kinh tiếp tục bán đất hiếm một cách thường xuyên, các nguồn thay thế sẽ loại bỏ sự cám dỗ đối với Bắc Kinh trong việc áp dụng các chính sách nặng tay mà không đếm xỉa gì đến các bên khác, ông Ezrati kết luận.
Thái độ của chính phủ Úc khi nói đến sự thống trị đất hiếm Trung Quốc cũng như động thái đầu tư cho đất hiếm lần này có thể đánh dấu một bước ngoặt trong cuộc chơi. Mặc dù sự thay đổi lớn sẽ không dễ dàng xảy ra, nhưng dường như, các nước phương Tây đã không còn “đặt lòng tin sai chỗ" vào Trung Quốc. Với tiềm lực và công nghệ sẵn có, việc phương Tây tìm ra biện pháp để không còn bị Trung Quốc “bắt nạt” trong lĩnh vực này có lẽ là không khó.
Bảo Nguyên tổng hợp
